Caričin grad

Caričin grad
Opšte informacije
Mesto	Lebane
Opština	Lebane
Država	Srbija
Vrsta spomenika	arheološko nalazište
Vreme nastanka	VI vek
Tip kulturnog dobra	arheološko nalazište od izuzetnog značaja
Stepen zaštite	?
Vlasnik	?
Nadležna ustanova za zaštitu	Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš

Za drugu upotrebu, pogledajte članak Justinijana.

Caričin grad, ili Justinijana Prima (lat. Ivstiniana Prima / Justiniana Prima), predstavlja poznoantički (ranovizantijski) grad iz 6. veka, a ujedno i arheološki lokalitet koji je klasifikovan kao nepokretno kulturno dobro od izuzetnog značaja za Republiku Srbiju. Nalazi se u opštini Lebane. Predstavlja jedinstveni spomenik kulture i polaznu tačku za proučavanje poznoantičkog i ranovizantijskog nasleđa na prostorima Srbije.

Caričin grad je bio jedan od najvećih i najznačajnijih vizantijskih gradova u unutrašnjosti Balkana. Podigao ga je vizantijski car Justinijan I (527—565), u znak zahvalnosti svom rodnom kraju. U gradu je 535. godine ustanovljena Arhiepiskopija Justinijana Prima.

Kasniji nestanak grada sa istorijske pozornice datira se u vreme vladavine cara Iraklija I (610–641), kada je grad osvojen i poharan od Avara i Slovena.

Položaj

Car Justinijan I, osnivač Justinijane Prime, odnosno Caričinog grada

Arheološko nalazište Caričin grad (Ivstiniana Prima) nalazi se na jugu Srbije, na blagim padinama koje se spuštaju sa Radana ka Leskovačkoj kotlini. Udaljeno je 28km od Leskovca, a 8 km od Lebana. Smešteno je u ataru sela Štulac, na uzvišenom platou koji je uokviren dvema rečicama, Svinjaričkom na zapadu i Caričinskom na istoku.

Taurision i Bederijana

Pre podizanja Justinijane Prime, u toj oblasti su postojala dva mesta koja su bila neposredno vezana za cara Justinijana, koji je rođen u selu zvanom Taurision (grč. Ταυρίσιον, lat. Taurisium — Taurisijum), kod tvrđave zvane Bederijana (grč. Βεδερίανα, lat. Bederiana). Prema svedočenju hroničara Jovana Antiohijskog (7. vek), tvrđava Bederijana nalazila se u široj oblasti antičkog Naisusa (današnji Niš u Srbiji), što upućuje upravo na kraj u kome je car Justinijan po dolasku na vlast podigao grad koji je dobio ime Justinijana Prima (Caričin grad kod Lebana).

Istraživanja

Naziv potiče od legende o bezvodnom gradu kojim je vladala neka carica.

Caričin grad leži na blagim padinama koje se spuštaju od planine Radan ka leskovačkoj kotlini. Samo nalazište prostire se na platou od 42.000m².

Prvi opis ruševina dao je Mita Rakić 1880. godine u listu Otadžbina.

Istraživanja na arheološkom lokalitetu Caričin grad započeta su 1912. godine. Prvi istraživač grada bio je Vladimir Petković. On je na osnovu veličine otkrivenog grada, ostataka mozaika, mnoštva arhitektonske plastike izneo prve hipoteze da se radi o Justinijani Primi. Ova istraživanja ubrzo su zaustavljena usled ratova.

Istraživanja su nastavljena 1936. godine pod pokroviteljstvom Srpske kraljevske akademije i Univerziteta u Beogradu i trajala su do 1940. godine kada su prekinuta, ponovo zbog rata. Period istraživanja od 1936. do 1940. godine jedan je od ključnih u istraživanju grada. U ovom periodu otkriven je kompleks Akropolja sa bedemima, kulama, istočnom kapijom, Episkopskom bazilikom, krstionicom, „Konsignatorijumom”, centralnom ulicom sa porticima i „Episkopskom palatom i aneksima”. U toku ovog perioda, 1938. godine, započeta su i iskopavanja Gornjeg grada. Do 1940. godine otkriven je veliki broj građevina koje su ukazale na to koliki je značaj imao Caričin grad u istoriji vizantijskog urbanizma.

Nakon rata istraživanja su obnovljena 1947. godine i trajala su do 1970. godine. Tokom ovog perioda iskopavanja su proširena i na prostor Donjeg grada kao i na objekte podignute van gradskog jezgra, u neposrednoj okolini. Radovi na lokalitetu povereni su novoosnovanom Arheološkom institutu Srpske akademije nauka.

Istraživanja su ponovo nastavljena 1975. godine. Do 1977. godine dopunjeni su podaci o ranije istraženim objektima: južnoj kapiji Gornjeg grada, dvojnoj bazilici u Donjem gradu i trikonhalnoj bazilici van bedema a započeto je iskopavanje prostora uz južni bedem Gornjeg grada kao i ugaone jugozapadne kule rezervoara. U ovom periodu istraživanja otkrivena je i nova građevina – jednobrodna bazilika na južnom platou van grada, istočno od trase akvadukta.

Godine 1978. pokrenut je novi program istraživanja u okviru koga je došlo do uspostavljanja naučne saradnje između francuskih i srpskih stručnjaka iz oblasti arheologije. Od presudnog značaja za pokretanje novog programa i uspostavljanja naučne saradnje bio je značaj Justinijane Prime u antici, kao sedišta arhiepiskopa severnog Ilirika, i njegova očuvanost. Ova naučna saradnja imala je više faza. U prvoj fazi saradnje, koja je obuhvatala period od 1978. do 1984. godine, istraživanja su bila podeljena na dva naučna programa. Prvi program obuhvatao je istraživanja sakralne arhitekture dok je drugi bio fokusiran na istraživanje novih spomenika profanog karaktera. Od 1984. godine pokrenut je novi program iskopavanja koji je imao za cilj istraživanje stambenog kvarta grada. Iskopavanja su trajala sve do 1990. godine kada su prekinuta zbog međunarodne izolacije Jugoslavije.

Radovi su obnovljeni 1997. godine, sa novim rukovodiocima Bernarom Bavanom i Vujadinom Ivaniševićem. Oni su revidirali program i proširili ga istraživanjima. Zahvaljujući ovoj činjenici, istraženo je u celosti naselje koje se razvijalo na prostoru između zapadnog bedema i glavne ulice Donjeg grada, sa jedne i južnog bedema sa druge strane.

Istraživanjima pomoću georadara tokom 2015. godine otkrivene su ostaci još četiri crkve.

Postoje ideje da se konkuriše da ovaj lokalitet postane deo Svetske baštine kod UNESKO.

Arheološko nalazište

Caričin Grad

Snimak iz aviona 1937. (VGI).

Grad je bio važan crkveni, administrativni i vojni centar, sedište novoosnovane arhiepiskopije Iustinianae Primae koja je imala jurisdikciju nad severnim Ilirikom čime je pravo Soluna ograničeno na južne delove provincije.

Bio je okružen bedemima, a pored spoljnih utvrđenja otkriveni su i unutrašnji bedemi koji grad dele na tri dela: Gornji, Srednji i Donji. Na najuzvišenijem mestu u gradu sagrađen je Akropolj - sedište crkvene uprave, okružen snažnim bedemima, u središnjem delu ističe se centralni kružni trg gde se odvijao javni život grada.

Gradske ulice su popločane pravougaonim krečnjačkim pločama, uokvirene pokrivenim tremovima sa stubovima na kojima se oslanjaju lukovi arkada. Na Akropolju se nalazi kompleks episkopske palate (imala je podno grejanje koje se zagrevalo toplim vazduhom - hipokaust), velika katedralna crkva sa tri apside, atrijumom i krstionicom, koji spada u red najmonumentalnijih spomenika vizantijske arhitekture na balkanskom poluostrvu. U stambenom delu grada, blizu trga - foruma, otkopana je trobrodna bazilika sa kriptom, pronađeni su fragmenti podnog mozaika i fresaka. Jugoistočno od foruma bila je treća crkva, krstoobrazna bazilika sa atrijumom. U predgrađu je otkopana dvojna bazilika i južno od nje peta bazilika, trobrodna sa trakseptom, narteksom i atrijumom, izvan gradskih zidina nađena je šesta crkva, trikonhos sa otvorenim narteksom i atrijumom, sve ove crkve podignute su u VI veku.

Spomenici crkvene i svetovne arhitekture po svojoj urbanističkoj postavci, po skupocenim mozaičkim podovima i raznovrsnom dekorativnom plastikom u potpunosti odgovaraju Prokopijevom opisu Justiniane Prime.

Naselje se snabdevalo vodom iz veštačkog jezera čija je brana bila dugačka 100, a visoka 6,15 metara.

Nalazi novca iz istočnog podgrađa Caričinog grada

Na prostoru istočnog podgrađa Caričinog grada vlasnici njiva prikupili su 19 primeraka bronzanog novca iz 6. veka. Novac je predat istraživačima i zaveden je u terenski inventar za 2010 godinu. Iako je reč o nevelikoj skupini novca, ona dopunjuje sliku o protoku novca u Caričinom gradu. Više primeraka novca potiče iz jednobrodne bazilike podignute na južnom platou, van grada, blizu trase akvedukta. Novac je pronađen u unutrašnjosti crkve. Radi se o folisu Anastasija iz kovnice u Konstantinopolju iz 512/7 godine, zatim polufolisu Justina II iz kovnice Solun od kojih je jedan kovan 568/9, a drugi 574/5. Značajan je nalaz jednog loše očuvanog folisa sa prostora nekropole grada smeštene zapadno od akvedukta. Reč je o folisu kovanog u vreme Justina I ili Justinijana I koji je nađen pored groba. Da se radi o skupnom nalazu novca ukazuju i ranije nađene ostave sa Caričinog grada.

Galerija

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
  Sala Caričin grad u Narodnom muzeju u Leskovcu
• 
• 
• 
• 
  Avers Justinijan I iz perioda 527-565 godine n.e. Pronađen je na ovom lokalitetu i deo je zbirke Numizmatika I Narodnog muzeja u Leskovcu
• 
  Revers Justinijan I
• 
  3D rekonstrukcija krstionice u sklopu bazilike u Caričinom gradu. Nalazi se u Narodnom muzeju u Leskovcu.

Vidi još

• Arhiepiskopija Prva Justinijana
• Prokopije iz Cezareje
• Ilirik

Literatura

• Bavan, Bernar; Ivanišević, Vujadin (2006) [2003]. Ivstiniana Prima - Caričin Grad (2. izd.). Leskovac: Narodni muzej. 
• Bavan, Bernar; Ivanišević, Vujadin (2009). „Caričin grad - pregled istraživanja 2007. i 2008. godine” (PDF). Leskovački zbornik. 49: 247—258. 
• Bulić, Dejan (2013). „The Fortifications of the Late Antiquity and the Early Byzantine Period on the Later Territory of the South-Slavic Principalities, and their re-occupation”. The World of the Slavs: Studies of the East, West and South Slavs: Civitas, Oppidas, Villas and Archeological Evidence (7th to 11th Centuries AD). Belgrade: The Institute for History. str. 137—234. 
• Ivanišević, Vujadin (2011). „U susret stogodišnjici istraživanja Caričinog grada”. Leskovački zbornik. 51: 53—65. 
• Ivanišević, Vujadin (2012). „Barbarian Settlements in the Interior of Illyricum: The Case of Caričin Grad”. The Pontic-Danubian Realm in the Period of the Great Migration. Paris: Centre de recherche dćhistoire et civilisation de Byzance. str. 57—69. 
• Ivanišević, Vujadin; Stamenković, Sonja (2013). „Razgradnja fortifikacije Akropolja Caričinog grada”. Leskovački zbornik. 53: 22—32. 
• Ivanišević, Vujadin (2014). „Nalazi novca iz Istočnog podgrađa Caričinog grada”. Leskovački zbornik. 54: 41—52. 
• Ivanišević, Vujadin; Stamenković, Sonja (2014). „Late Roman fortifications in the Leskovac basin in relation to urban centres” (PDF). Starinar. 64: 219—230. 
• Ivanišević, Vujadin (2015). „Nove i retke varijante ranovizantijskog novca sa Caričing grada (Justiniana Prima)”. Numizmatičar. 33: 89—97. 
• Ivanišević, Vujadin; Bugarski, Ivan; Stamenković, Aleksandar (2016). „Nova saznanja o urbanizmu Caričinog grada: Primena savremenih metoda prospekcije i detekcijen” (PDF). Starinar. 66: 143—160. 
• Ivanišević, Vujadin; Bugarski, Ivan; Stamenković, Aleksandar (2019). „The Outer Forts of Caričin Grad: Visualisation of Digital Terrain Models and Interpretation” (PDF). Starinar. 69: 297—316. 
• Kovačević, Jovan I. (1981). „Doseljenje Slovena na Balkansko poluostrvo”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 109—124. 
• Ljubinković, Radivoje (1967). „Tradicije Prime Justinijane u titulaturi ohridskih arhiepiskopa”. Starinar. 17: 61—76. 
• Ljubinković, Radivoje (1968). „Jedan srednjovekovni pokušaj ubikacije Justinijane Prime”. Leskovački zbornik. 8: 45—49. 
• Mano-Zisi, Đorđe (1979). Caričin grad: Justiniana Prima. Leskovac: Narodni muzej. 
• Mikulčiќ, Ivan (1977). „Ušte ednaš za Taurision i Bederiana” (PDF). Godišen zbornik na Filozofskiot fakultet. 19: 83—106. 
• Milinković, Mihailo (2005). „Neka zapažanja o ranovizantijskim utvrđenjima na jugu Srbije” (PDF). Niš i Vizantija: zbornik radova. 3: 163—181. 
• Milinković, Mihailo (2007). „O potrebi naučnog proučavanja lokaliteta Zlata-Kale” (PDF). Niš i Vizantija: zbornik radova. 5: 191—203. 
• Milinković, Mihailo (2009). „Prilog pitanju ubikacije Justinijane Prime” (PDF). Leskovački zbornik. 49: 239—246. 
• Milinković, Mihailo (2012). „Mreža naselja i njihova struktura na severu Ilirika u 6. veku: Arheološki podaci” (PDF). Vizantijski svet na Balkanu. 2. Beograd: Vizantološki institu. str. 299—311. Arhivirano iz originala (PDF) 09. 12. 2017. g. Pristupljeno 16. 06. 2023. 
• Milinković, Mihailo (2015). Ranovizantijska naselja u Srbiji i njenom okruženju. Beograd: Dosije studio. str. 89—105. 
• Mirković, Miroslava (1981). „Centralne balkanske oblasti u doba poznog carstva”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 89—105. 
• Ostrogorski, Georgije, ur. (1955). Vizantiski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 1. Beograd: Vizantološki institut. 
• Petrović, Radmilo (2000). „Iustiniana Prima-Bederiana-Taurision ili Caričin Grad-Balajnac-Bregovina”. Mitološki zbornik. 3: 197—216. 
• Ristov, Kiro (2015). „Gradishte Taor: Late Antique Settlement and Fortress” (PDF). Folia archaeologica balkanica. 3: 361—392. 
• Tomovski, Tomo (1967). „Taorsko gradište (Taurisium-Bederiana-Justiniana Prima)” (PDF). Živa antika. 17: 233—239. 
• Turlej, Stanisław (2016). Justiniana Prima: An Underestimated Aspect of Justinian’s Church Policy. Krakow: Jagiellonian University Press. 

Spoljašnje veze

• Putevi rimskih imperatora: Otkrivanje metropole Ilirika, RTS Kulturno-umetnički program - Zvanični kanal
• Mesto koje čuvam: Prva među najvećim (RTS Kulturno-umetnički program - Zvanični kanal)
• Krađa arheološkog blaga (RTS Kulturno-umetnički program - Zvanični jutjub kanal)
• www.archeographe.net/Caricin-Grad
• caricin-grad.tripod.com
• A JOURNEY THROUGH THE EARLY BYZANTINE PERIOD
• Slide show Arhivirano na sajtu Wayback Machine (2. septembar 2012)
• 3-D animacija Caričinog grada
• Caričin grad bez pomoći države („Politika“, 23. maj 2016)
• Caričin grad – Mesto vredno posete (B92, 15. septembar 2017)
• "Vreme", 31. dec. 1939