Crkva Svetog Nikole u Prištini
| Crkva Svetog Nikole u Prištini | |
|---|---|
 Crkva Svetog Nikole | |
| Opšte informacije | |
| Mesto | Priština |
| Opština | Priština |
| Vrsta spomenika | Crkva |
| Vreme nastanka | 1830. |
| Tip kulturnog dobra | Spomenik kulture od velikog značaja |
| Vlasnik | Srpska pravoslavna crkva |
| Nadležna ustanova za zaštitu | Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture Kosova i Metohije |
Crkva Svetog Nikole u Prištini, sagrađena 1830. na temeljima starije crkve, jedna je od nekoliko crkava u starom istorijskom jezgru Prištine. Crkva je izgrađena tek nakon velikih napora tadašnjih žitelja Prištine da od sultana dobiju dozvolu da izgrade svoj hram. Do tada su se službe vršile po hrišćanskim kućama. Kako je navedeno u sultanovoj dozvoli „crkva po izgledu nije smela da se izdvaja od okolnih muslimanskih kuća”, pa si iz tog razloga kupola (1996) i zvonik crkve znatno kasnije dozidani.[1]
I pored toga što ova crkva ima značajno mesto u istoriji Srpske pravoslavne crkve i crkvene umetnosti na ovom području, ona nije bila predmet ozbiljnije studije. Osim postojećeg stanja crkve Sv. Nikole, izvori za njeno proučavanje su vrlo oskudni, jer originalna dokumentacija o građenju i ukrašavanju crkve nije sačuvana. Detaljniji opis crkve i grada dat je u zapisu Branislava Nušića Kosovo — opis zemlje i naroda iz 1903. godine, kao i u drugim beleškama i pismima tadašnjih prištinskih konzula i namernih prolaznika, a prvi stručni članak objavljen je tek 1993. godine.[1]
Položaj, stanje zaštite i status[uredi | uredi izvor]
Crkva Svetog Nikole u Prištini nalazi se u starom delu grada, bočno od puta ka Grmiji, poznatom izletištu Prištevaca, a na uzvišenom mestu nekadašnje Varoš-mahale, u kojoj su stanovali samo Srbi u 19. veku.
U periodu 2005-2008 objekat crkve je spolja i iznutra restauriran i konzerviran, a crkvena porta je sređena. Nakon razaranja od strane Albanaca 2004. godine u periodu od 2005. do 2007. godine izvedene su određene restauratorske intervencije, i tom prilikom je popravljen oštećeni kamen i opeka u zidovima, prozori i vrata su zamenjeni novim, saniran je krovni pokrivač, a izvršena je i popravka unutrašnjosti. Radovi na obnovi, sanacija i rekonstrukciji zvonika, krstionice i parohijskog doma zvonika započeti su 2006. a okončani 2008. U istom periodu sređeno je i groblja (rekonstruisan je ogradni zid oko groblja i sanairani su stari nadgrobni spomenici).[2]
Spomenik je kulture Republike Srbije od izuzetnog značaja, o kome brigu vodi Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika Priština/Leposavić.
Istorija[uredi | uredi izvor]
Tek kada je Hatišerifom iz 1830. godine Srbija dobila slobodu veroispovesti i crkva doživljava ekspanziju. Na to su uticale i Tanzimatske reforme koje su omogućile razvoj pre svega crkvenog graditeljstva, koje je do tada bilo svedeno na objekte kod kojih se nisu smela isticati verska obeležja. Iako se u malom vremenskom razmaku od uvođenja reformi na prostoru Balkana sve više gradi veliki broj hrišćanskih hramova, na neoslobođenom jugu, prisutne su i dalje manje, neupadljivecrkve baziličnog tipa.[3]
19. vek[uredi | uredi izvor]
Jedna od takvih bila je i crkva Svetog Nikole u Prištini, izgrađena u periodu vladavine Osmanlija na prostoru Kosova, kao mala (ukopana) neugledna građevina 1830. godine. Ova crkvena građevina bila je skromnih dimenzija, bez kupole i zvonika, kako ne bi parirala visokom minaretu obližnje Carske džamije. Iz straha da je Osmanlije ne sruše, zidana je noću, ukopana u zemlju i bez verskih obeležja. Tako da je crkva u 19. veku prema opisu Branislava Nušića...„spolja izgleda kao obična kuća, uzidana u zemlju tako da se u nju silazi na četiri stepena.[4] Nalazi se u starom delu Prištine, bočno od puta ka Grmiji, danas poznatom izletištu Prištevaca, a na uzvišenom mestu nekadašnje Varoš-mahale, u kojoj su samo Srbi stanovali u 19. veku.[4]
Do vremena izgradnje, ove crkve, srpsko stanovništvo koje je živelo u Prištini nije imalo crkvu, već su na ruševinama stare crkvena građevine iz srednjeg veka, nad mestom gde je bio oltap podigli krov (deo), to mesto označili kao bogomolju i nad njim palili sveće.[3][4]
- Priče o izgradnji crkve
- Po prvoj priči — izvesni Hađi-Jovan je dobio dozvolu od Jašar-paše, pa je najverovatnije zahvaljujući njegovom staranju crkva i podignuta.[4][3]
- Po drugoj priči — Ćir Janićije je bio taj koji je izmolio od paše dozvolu za gradnju crkve.[3]
- Po trećoj priči — dvojica monaha iz Novog Pazara došla su u Prištinu da sakupljaju prilog za izgradnju crkve, ali su kod paše bili prokazani kao uhode, i stradali. Priča dalje kaže kako se na tom mestu ukazivala neobična svetlost, pa se paša pokajao i onde podigao džamiju, a Srbima dozvolio gradnju crkve na mestu gde su već palili sveće.[3][5]
20. vek[uredi | uredi izvor]
Godine 1906. na crkvi je dograđena priprata sa zapadne i južne strane. O ovoj rekonstrukciji na spoljašnjem južnom zidu priprate stoji ploča na kojoj piše: „U ime Oca, Sina i Sv. Duha. Troškom crkvenim i pomoću pobožnih Srba grada Prišt. podiže se priprata i pokri se crkva Sv. O. Nik. – za vreme Mitrop. Nićifora 1906.“ U prostornom i strukturalnom smislu crkva je doživela i druge izmene, o čemu goovori legenda iz ovog citata:
| „ | Klepetalo je 1911. godine zamenjeno zvonikom. Za ovaj događaj takođe je vezan mit, kao svedočanstvo tadašnjih zbivanja i domišljatosti srpskog življa, a u vezi sa ostvarivanjem verskih prava. Zvono je tajno bilo obešeno o drvene skele. Srbi, među kojim i istaknuti Tanasije Tača Vasić i prota Josif Spasić, organizovali su ovu akciju. Zvono je trebalo da zazvoni kada turski sultan Mehmed Rešat V dođe u Prištinu 15. juna 1911. godine. Kada se zvono oglasilo, u crkvu je ušlo 12 zaptija da to spreče. Dosetljivi srpski vernici su rekli da pozdravljaju dolazak sultana. Tako je zvono ostalo.[6]. | ” |
Godine 1990. crkvi je dodata kupola na kružnom tamburu, kao i apsida na krstionici u istočnom delu spoljne priprate. Radove je izvodio Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture.[7] Krstionica je prvobitno služila za administrativne potrebe sprske pravoslavne opštine Priština.
U zapanom delu crkvene porte, devedesetih godina 20. veka, sagrađen je parohijski dom.
Arhitektura crkve[uredi | uredi izvor]
Crkva Svetog Nikole u Prištini je građevina pravougaone osnove, sazidana od pravilno tesanog kamena, sa unutrašnjim prostorom koji je stubovima razuđen na tri broda. Krov je na četiri vode, prepokriven crvenim crepom, a polukružna oltarska apsida, pokrivena je olovnim limom.
Pored glavnog ulaza na zapadnoj strani crkve izveden je i bočni ulaz na južnoj, a na istočnoj polukružna oltarska apsida. Glavni ulazni portal ima skromnu dekoraciju u vidu arhitravne grede iznad ulaza i dve uklesane rozete sa geometrijskim ornamentom. Južni portal je imao oslikanu štuko dekoracija sa motivom menore.
Na ulazu u naos crkve nalazila se galerija izrašena u drvetu sa propovedaonicom. Godine 1840. izrađen je ikonostas koji je delo druge generacije debarskih majstora. Prvorazredni duborez rađen je u dva sloja sa kolonadama izrezbarenim u pet nivoa u obliku najfinijih duborezanih čipki. Ikonostas, izrađen od orahovog drveta, ukrasno je izrezbaren a na pojedinim delovima pokriven je zlatnim listićima. Oltar dimenzije 10,36 h 5,62 m, imao je carske dveri, friz ispod krsta i krst na vrhu ikonostasa, 67 ikona i 3 krsta sa podnožjem. Ikonostas je rađen po uzoru na ikonostase u crkvama Svetog Spasa u Skoplju i Svetog Jovana Biogorskog.
Godine 1906. na crkvi je dograđena priprata sa zapadne i južne strane, koje su nešto niža od zidova crkve. Priprata crkve je građena od pune opeke i betona. Krov priprate je bio pokrivenbakarnim limom. Fasade priprate bile su malterisane sa pervazima oko prozora izavršene profilisanim vencem izrađenim u malteru.
Godine 1990. nakon probijanjem svoda iznad naosa crkve dograđena je kupola na kružnom tambur a u priprati crkve – istočnom delu krstionice kupola i apsida.
Konzervatorsko-restauratorski radovi na arhitekturi i živopisu izvođeni su tokom 1990. kada je crkva sanirana i rekonstruisana, i od 2005—2008. godine nakon martovskog pogroma 2004. kada je dobrim delom bila devastirana.[8]
Freskodekoracija[uredi | uredi izvor]
Crkva je bila živopisana u tri navrata. Jedan deo živopis sa predstavama oslikanim u stilu tradicije baroknog slikarstva, delo je debarskih majstora iz 19. veka.
Zidne slike crkve Sv. Nikole u Prištini otkrivene su, tek 1992. godine, prilikom krečenja crkve. Ispitivanja je vršio Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture Priština od juna 1992. godine. Fotografija koje dokumentuju stanje nakon otkrivanja slikarstva nema, a nakon paljenja hrama 2004. godine pao je svod i kupola crkve, pa je tada veći deo zidnog slikarstva oštećen ili sasvim uništen.
| „ | Iako su danas zidovi galerije (osim lika svetitelja) okrečeni, na fotografijama iz 2004. godine vidi se da je i galerija bila oslikana na isti način kao i ostatak crkve. Nakon paljenja crkve 2004. godine preostalo slikarstvo je promenilo boju. Ipak, u gornjim slojevima se zapaža dominacija crvene, zelene i oker. Više o slikarstvu prvog, najstarijeg sloja ne može se reći osim da po jednostavnosti i prisustvu floralnih motiva podseća na džamijsko slikarstvo.[9] | ” |
Crkvena porta[uredi | uredi izvor]
U porti crkve Svetog Nikole nalazile su se još dve zgrade, srpska osnovna škola i dvorazredna gimnazija, koje su po svojoj nameni bile ne samo obrazovni centar i mesto okupljanja Prištevaca, kako u religijskom, tako i u profanom životu.[4]
U porti, istočno od crkve, sredinom 20. veka sagrađeni su novi zvonik i krstionica. Zvonik crkve, je kvadratne osnove, sazidan je od kamena i opeke. Prepokriven je krovom na četiri vode. Novodaograđena krstionica, je pravougaone osnove i izgrađena je od opeke i pokrivena krovom na četiri vode. Na istočnom zidu krstionice, devedesetih godina oslikana je kompozicija Krštenja Hristovog u sekotehnici.
Parohijski dom u crkvenoj porti je spratna građevina, pravougaone osnove pokrivena četvorovodnim krovom. Zidana je u opeci i betonu.[10]
Na severoistočnoj padini porte prostire se staro pravoslavno groblje. Ono je sa zapada, severa i istoka omeđeno ogradnim zidom od nepečene cigle a sa južne strane ramirano betonskim potpornim zidom. Na groblju, na kome je sačuvano 73 spomenika, sahranjivanje je vršeno do 1920. godine. Najveći broj su bile krstače raznih oblika i veličina, nekoliko usađenih ploča i dva sarkofaga. Mnogi nadgrobni spomenici, naročito krstače, imale su bogatu ornamentiku u vidu astralnih, geometrijskih, biljnih i antropromorfnih motiva.
Devastacija crkve[uredi | uredi izvor]
Crkva Svetog Nikole u Prištini, prema izveštaju KFOR/UNMIK od 18. mart 2004.– napadnuta je od strane Albanskih ekstremista – koji su otvarili vatru iz automatskog oružja. Pet srpskih porodica i sveštenik evakuisani su od strane KFOR-a iz stare crkve, a u sukobima je povređen međunarodni policajac u pokušaju da spase staru crkvu. Crkva je potom zapaljena, a pored nje i kancelarija Habitata i tri UNMIK vozila.
Crkvu su potom Albanci spalili zajedno sa parohijskim domom. Tom prilikom u njoj je izgoreo vredni duborezni ikonostas u orahovom drvetu, desetine ikona i celokupna crkvena arhiva (prema izjavama protojereja Miroslava Popadića).[11]
Vidi još[uredi | uredi izvor]
- Spisak devastiranih pravoslavnih svetinja na Kosovu i Metohiji u 21. veku
- Spomenik kulture od velikog značaja
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ a b Biljana Vranići, Crkva Sv. Nikole u Prištini, Glasnik Društva konzervatora Srbije 17, Beograd. (1993). str. 138–142.
- ^ Crkva Svetog Nikole u Prištini Arhivirano na sajtu Wayback Machine (19. mart 2013) Projektna dokumantacija za period 2005-2008.
- ^ a b v g d Jelena Pavličić, „Prilog poznavanju crkve Svetog Nikole u Prištini“, Kosovsko-Metohijski Zbornik 5, SANU, 2013, 213-234.
- ^ a b v g d Branislav Nušić, Kosovo: opis zemlje i naroda, II sveska. str. 12.
- ^ Radmila Todić-Vulićević, Priština, Prištevci i vreme, Novi Sad, 1999,86–87.
- ^ Radmila Todić-Vulićević, Priština, Prištevci i vreme. str. 11.
- ^ Obnova kulturne baštine na Kosovu i Metohiji 2005–2008. str. 53.
- ^ 10 CRKVA SVETOG NIKOLE. PRIŠTINA An EU funded project managed by the European Commission Liaison Office implemented by the Council of Europe. A Joint action to promote the Rehabilitation of Cultural Heritage in Kosovo
- ^ Izveštaj o aktivnostima 2007, Komisija za sprovođenje obnove na srpskim pravoslavnim verskim objektima na Kosovu, Priština, 2008.
- ^ Obnova kulturne baštine na Kosovu i Metohiji 2005–2008, 52–53
- ^ Martovski pogrom na Kosovu i Metohiji : 17–19. mart 2004. godine, s kratkim pregledom uništenog i ugroženog hrišćanskog kulturnog nasleđa, Beograd, 2004, 32
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Jelena Pavličić, „Prilog poznavanju crkve Svetog Nikole u Prištini“, Kosovsko-Metohijski zbornik 5, SANU, 2013, 213-234.
