Banovina Hrvatska

Za istoimenu pokrajinu Kraljevine Ugarske pogledajte stranicu Banovina Hrvatska (srednji vek).

Banovina Hrvatska
1939—1941. (2 god.)
Zastava Grb
Banovina Hrvatska (sa kotarima)
Glavni grad	Zagreb
Regija	srednja Evropa, Balkan
Zemlja	Kraljevina Jugoslavija
Površina	65.456 km2
Stanovništvo	4.024.601 (1939)
Događaji
Status	bivša pokrajina
Vladavina
• Oblik	banovina
Ban
•	Ivan Šubašić
Istorija
• Uspostavljeno	1939
• Ukinuto	1941. (2 god.)
Prethodnik Sledbenik Savska banovina (Kraljevina Jugoslavija) Primorska banovina (Kraljevina Jugoslavija) Dunavska banovina (Kraljevina Jugoslavija) Vrbaska banovina (Kraljevina Jugoslavija) Drinska banovina (Kraljevina Jugoslavija) Zetska banovina (Kraljevina Jugoslavija) FD Hrvatska (DF Jugoslavija) FD Bosna i Hercegovina (DF Jugoslavija) FD Srbija (DF Jugoslavija) Nezavisna Država Hrvatska Kraljevina Italija Kraljevina Mađarska

Banovina Hrvatska je bila teritorijalna jedinica unutar Kraljevine Jugoslavije od 1939. do 1941. godine.

Stvaranje banovine

Dolaskom Dragiše Cvetkovića na čelo vlade otvoreni su pregovori za sporazum sa Hrvatima. Dragiša Cvetković je bio malo poznat i bezuticajan član Stojadinovićeve vlade, radikal iz Niša. Trebalo je da izvršava naloge koje mu je davao knez Pavle koji ga je i postavio na to mesto. Pre dolaska na čelo vlade, obavljao je funkcije gradonačelnika Niša, ministra socijalne politike i narodnog zdravlja i zamenika ministra pravde. U deklaraciji Cvetkovićeve vlade rešenje hrvatskog pitanja označeno je kao specijalna misija. Pregovore sa Hrvatima on je tražio još kao ministar Stojadinovićeve vlade, čime je od 1938. godine podrivao Stojadinovićev režim. Takvi stavovi dobro su prihvaćeni u vođstvu HSS-a. Pregovarač Cvetkovića sa druge strane bio je sam Vlatko Maček. Istovremeno, Maček pregovara i sa Fašističkom Italijom. On traži novčanu pomoć kako bi u Hrvatskoj digao oružani ustanak kojim bi se oslobodio jedinstva sa Jugoslavijom, a potom posebnim ugovorima približio Italiji. Procenjeno je da stav 116. Oktroisanog ustava iz 1931. godine daje dovoljno mogućnosti da promena ne dovede do revizije Ustava (u vanrednim okolnostima kralj može postupati mimo zakonskih odredbi Ustava). Cvetković je najboljim uređenjem smatrao ono kojim bi Jugoslavija bila podeljena na tri oblasti. Slovenačka oblast ostala bi u granicama Dravske banovine. Nadao se da će Maček prihvatiti hrvatsku oblast koju bi činile Savska i Primorska banovina, sa Dubrovnikom. Ostale banovine ušle bi u sastav srpske oblasti.

Nakon prvog susreta (4. april 1939) Cvetkovića i Mačeka, predsednik vlade je donekle promenio svoje mišljenje. Poverovao je da će Maček postati unitarista prihvatajući njegov predlog i održanje dinastije i države. Oglušio se o upozorenja pravnih stručnjaka da su to iluzije. Cvetkovićev nacrt Jugoslavije približavao je državu konfederaciji i hrvatskom cilju – određivanju posebne teritorije na kojoj bi nadležnosti autonomne vlade bile znatne. Sredinom aprila 1939. godine došlo je do drugog susreta na kome su obe strane istupile sa konkretnim predlozima. Cvetković predlaže stapanje Savske i primorske banovine u jednu jedinicu. Bio je spreman da preda i Dubrovnik. Maček je pored svega toga tražio da konačan obim banovine bude određen putem plebiscita u preostalim delovima Bosne i Hercegovine, Dalmacije, Srema i Vojvodine. Na trećem susretu Cvetković je odredio srezove u kojima se ima sprovesti plebiscit, a hrvatska strana učinila je ustupak time što se odrekla plebiscita u Vojvodini. Spor je rešen 22. aprila 1939. godine tako što su obe strane pristale na opseg hrvatske banovine nastale spajanjem Savske i Primorske banovine sa kotarom Dubrovnik, s tim da su ostavile pomenute srezove spornim (pristup će biti određen nakon sprovedenog plebiscita). Obe strane odustale su od svojih maksimalnih zahteva. Sporazum od 27. aprila Namesništvo nije htelo da prihvati. Ono se slagalo sa plebiscitom u Bosni i Hercegovini i Sremu, ali je odbijalo plebiscit u Vojvodini i Boki kotorskoj. Takođe, želeli su sprovesti plebiscit u opštinama Savske i Primorske banovine u kojima su Srbi u većini. Protiv teritorijalnih ustupaka Mačeku u Bosni i Hercegovini istupao je i Mehmed Spaho, a sličnu rezervu izražavao je i Anton Korošec.

Pregovori Cvetković-Maček dalje su se kretali u smeru osnivanja četvrte oblasti koja ne bi bila etnički čista, već bi je činili Srbi, Hrvati i Slovenci. Hrvatska strana vremenom odustaje od plebiscita i svoju aktivnost usmerava ka dobijanju hrvatskih opština u pojedinim gradovima Vojvodine i Bosne. Različita mišljenja bila su i oko naziva buduće jedinice: srpska strana zagovarala je naziv „Hrvatska banovina“, a hrvatska „Banovina Hrvatska“. Usled teških spoljnopolitičkih okolnosti, Pavle Karađorđević je odlučio da popušta.

Srpske opozicione stranke bile su sasvim isključene iz pregovora Cvetković-Maček. Cvetković je odbacio Mačekov predlog da pregovara u ime srpske opozicije, a Seljačko-demokratska koalicija odbacivala je sporazum u Farkašiću. Protesti, opomene i upozorenja bila su jedina sredstva kojima su srpske opozicione stranke mogle da se istaknu u ovim pregovorima.

Konačan sporazum sklopljen je 26. avgusta 1939. godine. Sporazum je ostao nepotvrđen u Skupštini koja je raspuštena istog dana. Teritorijalni opseg Banovine Hrvatske činile su Savska i Primorska banovina, kao i srezovi Derventa, Gradačac, Travnik, Fojnica, Brčko, Dubrovnik, Šid, Ilok. Sporazumom nisu utvrđene konačne granice, te je i drugim srezovima ostavljena mogućnost da uđu u sastav banovine. Osetljivo pitanje finansijske samostalnosti Banovine Hrvatske ostalo je nerešeno. Zakonodavnu vlast vršio je kralj i Hrvatski sabor. Upravnu vlast vršio je kralj preko bana koga je sam imenovao i razrešavao, a koji je za svoje postupke odgovarao kralju i Saboru. Sud je sudio u kraljevo ime. Sporazumom između Dragiše Cvetkovića i Vlatka Mačeka otpočela je sa radom druga Cvetkovićeva vlada poznata pod nazivom „Vlada narodnog sporazuma“ i „Vlada Cvetković-Maček“ (26. avgust 1939. – 27. mart 1941). Vlatko Maček obavljao je funkciju potpredsednika vlade. Stvaranje Banovine Hrvatske predstavljalo je samo prvi korak u budućem preuređenju Jugoslavije. Bila je to federalna jedinica u zametku. Državni centralizam je stvaranjem banovine napušten. Takođe, napuštena je i ideja o narodnom jedinstvu. Preuređenje države otvaralo je i tzv. „srpsko pitanje“. Srpske političke stranke zauzele su različite stavove po pitanju sporazuma. Udružena opozicija se raspada. Demokratska stranka postala je jedan od najdoslednijih kritičara sporazuma, skrećući sa ideje sporazumevanja sa Hrvatima. Još jednom, Demokratska stranka promenila je svoju ideologiju. Protiv sporazuma bila je i Narodna radikalna stranka. Savez zemljoradnika prihvatio je sporazum Cvetković-Maček i označio ga „velikim delom“.

Granice banovine

Banovina Hrvatska

Vladimir Ćorović piše: „Razgraničenje banovine Hrvatske izvođeno je ne na osnovu jednog načela, nego na osnovu svih koji su Hrvatima mogli biti od koristi. Osnova je imala biti etnička. Hrvati su van Primorske i Savske banovine tražili za sebe svaki srez, gde su oni bili u većini, ali u tim banovinama nisu davali ni jednog sreza gde su većinu imali Srbi. Tako se dogodilo, da je 847.000 Srba ostalo u granicama Hrvatske, a svega 421.000 Hrvata u celoj ostaloj državi, kad se svi katolici uračunaju u Hrvate. Kad je trebalo braniti te srpske srezove onda su se pozivali na svoje istorijske granice i uzeli su u pomoć taj princip. Međutim, taj princip energično odbijaju kad je u pitanju Dubrovnik, koji nije nikad ulazio u sastav njihove istorijske države i koji je po svojoj tradiciji sav „slovinski“, a po svojoj prošlosti u stalnoj gravitaciji prema srpskom području. Kad su Hrvati tražili i dobili srezove Šid i Ilok, koji su u većini srpski, a po istorijskom pravu nebranjivi, oni su napustili i etničko i istorijsko načelo, pa su zahtevali ta mesta kao svoj životni prostor. Takva nedoslednost i nepravičnost izazvala je s pravom proteste, koji su se pojačavali tim više, što je u novim oblastima uveden otvoren antisrpski režim. Pobijeni su i progonjeni mnogi ljudi, razbijene ili onemogućene njihove ustanove, stvoreno raspoloženje za njihovo potiskivanje i uklanjanje. S hrvatske se strane i naglašavalo, da je to granica nacionalnog poseda i nacionalne države. I što je još gore, s najodgovornije njihove strane podvlačilo se, da je ovo samo etapa i da oni imaju novih pretenzija. Stavljaju u pokret akciju, da dobiju Baranju i severnu Bačku, a svim sredstvima dokazuju da su bosanski muslimani samo Hrvati i da banovina Hrvatska ima prava na nove srezove u Bosni. To sve stvara mučnu atmosferu.“

Sarajevski nadbiskup Šarić je u februaru 1940. izjavljivao da bi Hrvatskoj trebali pripasti kotarevi sa hrvatskom većinom, "osobito Visoko, Zenica i Žepče", ali i da se isprave razgraničenja u krajevima "koji geopolitički pripadaju Hrvatskoj i koji su kao klin zadrli u Hrvatsku". Episkop Nektarije Krulj je na to odgovorio, zašto onda ne bi 19 srezova sa srpskom većinom u Hrvatskoj pripali "Srpskoj banovini".

Ministar Džafer Kulenović je u novembru 1939. izjavio da bi Bosna i Hercegovina trebala biti "četvrta banovina", na šta su srpska društva iz Sarajeva i Banja Luke reagovala protivljenjem.

Čim je uspostavljena Banovina Hrvatska, oficijelni organi vlasti su počeli da maltretiraju, degradiraju, penzionišu i isteruju pripadnike srpske nacionalnosti i iz državne službe i iz svih prosvetnih, kulturnih, patriotskih i nacionalnih organizacija. Iz mostarske gimnazije su isterani svi profesori srpske nacionalnosti, kao i muslimani koji su se deklarisali kao Srbi, izuzimajući trojicu. Najistaknutiji politički i javni radnici srpske nacionalnosti su tajno i ubijani. Dr Dragoslav Stranjaković ističe da je od avgusta 1939. do aprila 1941. godine na taj način ubijeno oko 800 Srba.

Banovina pred Aprilski rat

Hrvatsko-američki ekonomista i vojni istoričar Jozo Tomašević tvrdi da su zahvaljujući posebnom položaju Banovine stvoreni osnovi celokupne državne infrastrukture NDH, a što zaključuje iz sledećih podataka:

1. zakonodavna delatnost je potpuno samostalna;
2. banovinski zakon ne uzmiče pred državnim;
3. potpuno autonomno pravosuđe, od prvostepenih do apelacionih i kasacionog suda;
4. nad banovinskim sudovima nema više instance van Banovine, nijedan pisani čin kraljevske vlasti iz nadležnosti Banovine nije punovažan, niti se može izvršiti, ako ga ban nije premapotpisao;
5. ban direktno opšti sa kraljem;
6. banovina ima u administrativnom i zakonodavnom pogledu nadležnost nad svim prihodima na njenoj teritoriji (puna finansijska samostalnost);
7. stvaranje naoružanih odreda mačekovaca (Građanska i Seoska zaštita), koji su bili osnov kasnije ustaške žandarmerije, itd.

Banovina i Republika Hrvatska

Vidi još

• Vukovarska rezolucija

Literatura

• Stanišić, Mihailo (1999). Ekspanzionizam Hrvata i rastrojstvo Srba. Službeni list SRJ. str. 369. ISBN 86-355-0429-1. 
• Dimić, Ljubodrag; Žutić, Nikola (1992). Rimokatolički klerikalizam u Kraljevini Jugoslaviji 1918-1941: Prilozi za istoriju. Beograd: Vojnoizdavački i novinski centar. 
• Petranović, Branko (1980). Istorija Jugoslavije 1918-1978. Beograd: Nolit. 
• Petranović, Branko (1988). Istorija Jugoslavije 1918-1988. 1. Beograd: Nolit. 
• Dimić, Ljubodrag (2001). Istorija srpske državnosti. 3. Novi Sad: Ogranak SANU. 
• Ćorović, Vladimir. Istorija srpskog naroda. 
• Pavlowitch, Stevan K. (2008). Hitler's new disorder: the Second World War in Yugoslavia. Columbia University Press. ISBN 978-0-231-70050-4. 
• Tomasevich, Jozo (2002). War and Revolution in Yugoslavia, 1941-1945: Occupation and Collaboration. Stanford: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-3615-2. 
• Radojević, Mira (1992). „Sporazum Cvetković-Maček i pitanje razgraničenja u Sremu” (PDF). Istorija 20. veka: Časopis Instituta za savremenu istoriju. 10 (1-2): 61—72. 
• Radojević, Mira (1994). „Bosna i Hercegovina u raspravama o državnom uređenju Kraljevine (SHS) Jugoslavije 1918-1941. godine” (PDF). Istorija 20. veka: Časopis Instituta za savremenu istoriju. 12 (1): 7—41. 
• Radojević, Mira (1995). „Sporazum Cvetković-Maček i Bosna i Hercegovina”. Bosna i Hercegovina od srednjeg veka do novijeg vremena. Beograd: Istorijski institut SANU. str. 123—133. 
• Radojević, Mira (1996). „Srpsko-hrvatski spor oko Vojvodine 1918-1941” (PDF). Istorija 20. veka: Časopis Instituta za savremenu istoriju. 14 (2): 39—73. 
• Radojević, Mira (1996). „Srpska građanska opozicija i Srbi u Hrvatskoj (1935—1941)” (PDF). Tokovi istorije. 1—2: 21—32.