Geografija Crne Gore

Karta Crne Gore

Boka kotorska

Crna Gora se nalazi u jugoistočnoj Evropi na Balkanskom poluostrvu. Teritorija Crne Gore zauzima približno 13.812 km².

Granice

Graniči se sa Hrvatskom (14 km) na zapadu, Bosnom i Hercegovinom na sjeveru (225 km), Srbijom na istoku (203 km računajući i Kosovo i Metohiju), Albanijom na jugu (172 km), a od Italije je razdvojena Jadranskim morem. Dužina obale je 293,5 km.

Krajnje tačke Crne Gore su:

• sjever: 43° 32' SGŠ, 18° 58' IGD — obronci planine Kovač kod mesta Moćevići
• jug: 41° 52' SGŠ, 19° 22' IGD — kod ade Bojane, na ušću rijeke Bojane
• istok: 42° 53' SGŠ, 20° 21' IGD — kod sela Jablanica istočno od Rožaja
• zapad: 42° 29' SGŠ, 18° 26' IGD — kod sela Sutorina u blizini Herceg Novog

Zemljina kora na tlu Crne Gore

Zemljina kora na tlu Crne Gore ima različitu debljinu. Najveća je u predjelu crnogorskih Dinarida, a najmanja u južnom dijelu basena Jadranskog mora. Zapravo, najmanja je u centralnom dijelu Južnog Jadrana(20 km), a najveća je u predjelu Lijeve Rijeke, gdje debljina kore iznosi od 45 do 50 km.

Fizičko-geografske odlike

Geološki sastav

Crna Gora izgrađena je od stena različite starosti.

Najstariji teren prostire se istočnom stranom Komova i obuhvata bregove oko Lijeve Rijeke, Zlorečice, Lima, Gornje Morače, Ljubaštice, Gradašnice, Tare itd. Zauzima veliki prostor u jugoistočnom delu Crne Gore, odakle se vezuje sa pograničnim sličnim terenima u Srbiji i Bosni. Ovaj teren mahom je izgrađen od mrkih glinenih škriljaca sa peskom ili bez njega, mestimično od polukristalastih škriljaca sa lisnatim mineralima (talkšist, hloritošist, kalkšist), a unekoliko i od zagasitih mermerastih krečnjaka. Ovi tereni Crne Gore veoma su ispremetani iz svog prvobitnog položaja i na puno mesta prožeti starim eruptivnim masama (dijabazima, porfiritima), od kojih su neke nađene i među prvim slojevima mezozoika (donji trijas).

Najveći deo najstarijeg terena stvoren je u karbonskoj periodi. Gornji slojevi karbonskih tvorevina dosta postupno prelaze u tvorevine iz permske periode. Među pomenutim slojevima najviše se ističu oni sastavljeni od breča. Permske tvorevine, kojima se završava paleozoik, nisu velike moćnosti, niti zauzimaju velike prostore na površini. Iznad permskih tvorevina vrlo su složno i neosetno staloženi slojevi sa kojima je obeležen početak mezozoika. Ovi slojevi su u početku peščarski, potom glineni i laporni (verfenski škriljci), dok ne preovlada vrlo moćna masa trijasnih krečnjaka i dolomita.

Trijasni krečnjaci izgrađuju vrlo širok severoistočni pojas Crne Gore, počev od pomenute karbonske mase pa do granice sa Hercegovinom (Piperi, Nikšić, Duga itd.). Od njih se sastoje i veće ili manje ploče kojih ima na više mesta po pomenutom najstarijem terenu. Pojas trijasnih krečnjaka prostire se po crnogorskim brdima između Skadarskog jezera i Jadranskog mora. Tvorevine jurske periode nemaju veliko prostranstvo na teritoriji Crne Gore.

Kredni krečnjaci izgrađuju najveći deo Crne Gore, celu njenu jugoistočnu polovinu. Predstavljaju deo velikog pojasa ove formacije dinarskih Alpa koji se skoro bez prekida proteže od Slovenije i Istre, preko Dalmacije i Hercegovine, Crne Gore, Albanije itd. Ovakav kraški teren karakteriše se znatnom moćnosti, sa brojnim slojevima i razvijenim svim oblicima kraškog reljefa. U ponekim dolinama, na primer u korutini Duge, ima krednog fliša.

Formiranje fliša u Crnoj Gori počelo je za vreme kredne periode, a završilo se u eocenu. Tvorevina eocene starosti, krečnjaka sa numulitima i škriljastih glina sa peskom, ima naročito mnogo u primorskom planinskom vencu koji se prostire od Bara do Ulcinja i dalje na sever, i kod Meduna, zatim u ostroškim i piperskim brdima. Sa njima se završava veliki niz različitih terena koji su učestvovali u glavnom izdizanju dinarskskih Alpa.

Kod Ulcinja nalazi se značajan trag nekadašnjeg Sredozemnog mora, jer nigde u blizini nema sličnih ostataka.

Diluvijalne vode ostavile su ogromne rečne nanose po dolinama i poljima (Cetinjsko, Nikšićko itd, dolina Morače, Lima i okolina Podgorice). Po poljima je rasut većinom vapneni šljunak od opadine sa okolnih bregova. Na padinama koje su, tokom pleistocena, bile pokrivene lednicima (Durmitor, Treskavica, Prenj, Volujak, Maglič itd.) ima i morena. Aluvijalnih nanosa ima po svim poljima. Ističe se ono oko Kolašina.

Magmatske stene javljaju se kao već pomenuti umeci u karbonske i trijaske slojeve (dijabazi i dioriti). Najveća masa takvog dubinskog umetka preseca Taru kod Trebeljeva, i penje se na Jablanov vrh. Manje mase su kod Boljevića, Krivog dola, pivskog manastira, u dolinama Bukovice, Gračanice itd. Mlađe magmatske stene (andeziti i porfiri) imaju oskudno prostranstvo na teritoriji Crne Gore. Ograničene su na primorsku oblast, kod Sutormana i Virpazara.

Reljef

Crna Gora se rasprostire od visokih vrhova na granici sa Srbijom i Albanijom i širi se velikom ravnicom koja se prostire nekoliko kilometara. Ravnica grubo nestaje na sjeveru, gdje se Lovćen i Orjen naglo spuštaju u Boku kotorsku.

Crno jezero na Durmitoru je nastalo ledničkom erozijom

Planine Crne Gore spadaju u jedne od najnegostoljubivijih terena u Evropi. Njihova prosječna nadmorska visina je više od 2.000 m. Najviši vrh Crne Gore je Zla Kolata na Prokletijama sa nadmorskom visinom od 2534 m. Jedan od najpoznatijih vrhova Crne Gore je Bobotov kuk na planini Durmitor, koji se nalazi na visini od 2523 m. Planine Crne Gore spadaju u terene Balkanskog poluostrva najviše izmijenjene erozijom tokom poslednjeg ledenog doba.

Jadranska oblast zahvata relativno uzani pojas Crnogorskog primorja od rta Oštro do ušća rijeke Bojane, a prema unutrašnjosti Jadranska oblast se širi ka dolini Bojane i Skadarskoj kotlini, i ka dolinama Morače i Zete. Na krečnjačkoj podlozi razvila se posebna vrsta tla-crvenica, pogodna za uzgoj duvana, vinove loze, voća, maslina i drugih kultura. Pored crvenice javlja se i flišno zemljište. Jadranska oblast se dijeli na: Bokokotorski zaliv, Crnogorsko ili Paštrovićko primorje, Barsko polje, Skadarski basen i Zetsko-Bjelopavlićku ravnicu.

Kanjon rijeke Tare

• Bokokotorski zaliv sastoji se od četiri manja zaliva: Toplanskog, Tivatskog, Risanskog i Kotorskog. Toplanski i Tivatski zaliv spaja tjesnac Kumbor, a Tivatski i Risanski tjesnac Verige.
• Paštrovićko primorje proteže se od Boke do Ulcinja. Iznad njega se izdižu planine Rumija i Sutorman. Nekadašnje ostrvo Sveti Stefan pješčanom prevlakom spojeno je sa obalom i pretvoreno u poluostrvo i turistički grad-hotel. Ovaj dio Jadranske oblasti raspolaže pjeskovitim plažama Petrovac, Miločer, Sveti Stefan, Ulcinj itd. Velika Plaža kod Ulcinja je najduža od plaža u Crnoj Gori, duga oko 13 km.
• Barsko polje je najznačajniji željeznički, lučki i industrijski centar.
• Skadarski basen predstavlja najveću kriptodepresiju na Balkanskom poluostrvu. Njegova najveća dubina leži 38 m ispod nivoa mora, a površina vode jezera je 6 m iznad nivoa mora. Ono je ujedno i najveće jezero Crne Gore.
• Zetsko-Bjelopavlićka ravnica se proteže oko rijeka Morače i Zete sve do nedaleko od Nikšićkog polja. Plodno tlo, obilje vode, mediteranska klima učinili su da je ovo najplodniji dio Crne Gore i njena žitnica.

Veliki kraški predeo u Crnoj Gori uglavnom leži na visinama od 1000 m iznad nivoa mora, a neki dijelovi idu skoro do 1.900 m, kao na primjer planina Orjen, najviši masiv među priobalnim krečnjačkim vijencima.

Najdublje jame i jamski sistemi u Crnoj Gori

naziv	lokacija	dubina (m)
Jama na Vjetrenim brdima	Durmitor	897
Jama u Malom Lomnom Dolu	Durmitor	605
Jamski sistem u Obručinama	Durmitor	464
Jama u Crkvenom Dolu	Moračka Kapa	266
Jama u Pribatovom Dolu	Maganik	239

Tri najdublje jame u Crnoj Gori nalaze na Durmitoru. Najdublja među njima nalazi se na Vjetrenim brdima i ima dubinu od 897 metara. U pet najdubljih jama ubrajaju se po jedna na Moračkoj Kapi i Maganiku.

Klima

Na klimu Crne Gore utiču velike vodene površine Jadranskog mora i Skadarskog jezera, dubok ulazak Boke kotorske u kopno, planinsko zaleđe u blizini obale (Orjen, Lovćen i Rumija) i planinama Durmitor, Bjelasica i Prokletije.

U Primorju i Zetsko-Bjelopavlićkoj ravnici vlada sredozemna klima, sa toplim i suvim ljetima i blagim i kišovitim zimama. Tokom zime sa kopna mora duva suva i hladna bura, dok u jesen sa mora duva jugo donoseći topao vazduh iz sjeverne Afrike i velike količine padavina. Planina Orjen spada u najkišovitija mjesta u Evropi. U toj oblasti padne godišnje 4600 mm padavina, na strmim padinama Orjena u mjestu Crkvice godišnje prosečno padne oko 5000 mm, što predstavlja evropski maksimum padavina, a u rekordnim godinama blizu 7000 mm/m².

Znatno oštriju klimu imaju kraška polja ispod okolnih planinskih vrhova udaljena 20-80 km od mora. U centralnom i sjevernom delu Crne Gore vlada planinska klima, a na krajnjem sjeveru Crne Gore kontinentalna klima, koji osim velikih dnevnih i godišnjih amplituda temperature karakteriše mala godišnja količina padavina uz prilično ravnomjernu raspodjelu po mjesecima. U planinskim oblastima na sjeveru ljeta su relativno hladna i vlažna, a zime duge i oštre, sa čestim mrazevima i niskim temperaturama, koje naglo opadaju sa visinom.

Hidrografija

Rijeke Crne Gore pripadaju Crnomorskom i Jadranskom slivu. Najduža rijeka je Tara (141 km), a ostale duže rijeke su Piva, Ćehotina, Lim, Zeta, Morača i Bojana. Rijeka Tara protiče kroz kanjon dubok 1.300 metara. Jedina plovna rijeka je Rijeka Crnojevića.

Jezera

Najveće jezero Crne Gore je Skadarsko jezero, koje je najveće jezero na Balkanskom poluostrvu. Skadarsko jezero je kriptodepresija.

Glacijalna jezera su najbrojnija ali i najmanja. Veliki broj planina je tokom pleistocena bio zahvaćen glacijacijom. Na njima su se tokom tog perioda obrazovali lednici koji su stvorili karakteristične erozivne i akumulativne oblike. Nakon završetka glacijacije, u pojedinim oblicima reljefa formirana su jezera. Najzastupljenija su glacijalna jezera smeštena u cirkovima i terminalnim basenima. Veći broj glacijalnih jezera nalazi se u cirkovima, na visinama od 1500-2300 m. Zbog njihovog položaja, među visokim planinskim vrhovima i bistre zeleno-plave boje nazivaju ih „gorske oči”.

Baseni glacijalnih jezera u cirkovima su poligenetski (kraška i glacijalna erozija). Od njih su se održala samo ona čije je dno zasuto muljem ili je izgrađeno od vododržljivih stena. Jezera u terminalnim basenima ubrajaju se u erozivno-akumulativna.

Na Durmitoru se nalazi 17 glacijalnih jezera, na Bjelasici 15, na Volujaku 3, na Sinjajevini 2, na Prokletijama i Visitoru 10. Glacijalna jezera na Durmitoru smeštena su između planinskih vrhova i na Jezerskoj površi. Poznatija jezera na ovoj planini su: Veliko i Malo Crno kod Žabljaka, Škrčko, Zmijanje, Valovito, Pašćansko, Riblje, Vražje, Modro itd. Veliko i Malo Crno jezero su najveća i najpoznatija od njih. Leže na nadmorskoj visini od 1413 m. Spojena su jezerouzinom i imaju oblik broja 8. Površina ovih jezera menja se sa promenom vodostaja. Veliko jezero dugačko je 1300 m, široko 800 m a duboko 24 m.

Basen Crnog jezera po postanku je poligenetski (tektonsko-kraško-glacijalni). Za savremeni izgled jezera od značaja je razvoj kraškog procesa u postglacijalno doba. Širina jezerouzine između Velikog i Malog jezera varira od vodostaja. Kreće se od 60 (pri visokom vodostaju) do 5-10 m (pri niskom vodostaju). Pri niskim vodostajima nivo Velikog jezera viši je od nivoa Malog, voda se preliva i gradi slapove.

Crno jezero dobija vodu od padavina koje se izlučuju na njegovu površinu i slivaju se sa neposrednog sliva, od periodskih i sublakustrijskih izvora i vrela, od periodskog toka i stalne pritoke Mlinskog potoka. Vodu gubi periodskom otokom, Žabljačkom rekom, poniranjem i isparavanjem. Žabljačka reka ističe iz Velikog jezera a dugačka je 2 km. Njena voda gubi se u ponorima kod Žabljaka.

Poznatija lednička jezera na planini Bjelasici su: Biogradsko, Pešića, Veliko i Malo Šiško, Veliko i Malo Ursulovačko.

Plavsko jezero je najveće ledničko jezero Prokletija i Crne Gore ali i bivše Jugoslavije. Sem njega, na Prokletijama su poznata lednička jezera: Ridsko, Bukumirsko, Đeravičko (Veliko i Malo), Jezero bez dna, Crno i Travno, Savino i dr. Neka od ovih prokletijskih jezera nalaze u Metohiji, u Srbiji.

Flora

Ušće Morače u Skadarsko jezero

U Crnoj Gori samoniklo raste 2880 vrsta i podvrsta viših biljaka (paprati i cvjetnice), među kojima su 212 endemiti Balkanskog poluostrva, a 22 vrste endemiti Crne Gore. Teritorija Crne Gore se može podeliti na tri ekoregije: ilirske listopadne šume, sredozemnu vegetaciju na priobalju i dva podtipa mješovitih šuma (balkanske mješovite šume na krajnjem sjeveru i istoku i dinarske mješovite šume u ostatku zemlje.

Fauna

Životinjski svet Crne Gore spada u zoogeografsku oblast Palearktik, ali se na njenoj teritoriji ukrštaju faune i nekih drugih oblasti: Mediterana, srednje Evrope i prednje Azije. S druge strane, današnja fauna Crne Gore predstavlja ostatak kvartarne faune koja je na ovom području bila neobično bogata. Balkansko poluostrvo je za vreme ledenog doba imalo relativno blažu klimu i bilo utočište brojnim biljnim i životinjskim rodovima i vrstama. U vrijeme kvartara na ovom području živjele su danas izumrle vrste: crveni alpski vuk (Cuon alpinus europaeus), pećinska hijena (Crocuta spelaea), pećinski medvjed (Ursus speleus), leopard (Leopardus pardus), divlji konj, vunasti nosorog (Coelodonta antiquitatis), gigantski jelen (Megaceros giganteus), bizon (Bison priscus), divlje goveče (Bos primigenius) i dr. Brojne su bile i danas postojeće vrste koje su iz faune Crne Gore nestale uglavnom u istorijsko vrijeme, kao što su ris (Lynx lynx), jelen lopatar (Dama dama), jelen (Cervus elephus), kozorog (Capra ibex) i dr.

Nacionalni parkovi

Glavni članak: Nacionalni parkovi Crne Gore

Durmitor

Skadarsko jezero

Lovćen

Biogradska gora

Prokletije

Parkovi u Crnoj Gori

U Crnoj Gori postoji pet nacionalnih parkova:

Ime	Osnovan	Veličina (ha)	Slika
Nacionalni park Biogradska gora	1952.	5.650
Nacionalni park Durmitor	1952.	39.000
Nacionalni park Lovćen	1952.	5.650
Nacionalni park Skadarsko jezero	1983.	40.000
Nacionalni park Prokletije	2009.	16.630

Literatura

• Rodić, Dragan; Pavlović, Mila (1994). Geografija Jugoslavije I. Beograd: Savremena administracija, D. D. 
• Crna Gora u brojkama (PDF). Zavod za statistiku Crne Gore. 2008. 
• Blečić, Vilotije (1982). Enciklopedije Jugoslavije. JLZ Zagreb. 
• Vizi, Ondrej (1982). Enciklopedije Jugoslavije. JLZ Zagreb.