Ilirske provincije
| Ilirske provincije Provinces illyriennes | |
|---|---|
| 1809.—1814. | |
 Napoleonovo carstvo i Ilirske provincije | |
| Glavni grad | Ljubljana |
| Regija | srednja Evropa, Balkan |
| Zemlja |  Francusko carstvo |
| Događaji | |
| Status | bivša provincija |
| Vladavina | |
| • Oblik | provincija |
| guverner-general | |
• | Ogist Marmon |
| Istorija | |
• Uspostavljeno | 1809. |
• Ukinuto | 1814. |
2.svg)
Ilirske provincije (fr. Les Provinces illyriennes) su bile administrativne jedinice Francuskog carstva, koje su postojale u periodu od 1809. do 1814. godine. Ustanovljene su u vreme sklapanja Šenbrunskog mira, kojim je Austrijsko carstvo u korist Francuza izgubilo zapadnu Korušku, Kranjsku, Goricu i Gradišku, Trst, unutrašnju Istru, deo Hrvatske i Vojne krajine. Sve te oblasti su zajedno sa primorskom Istrom i Dalmacijom spojene u jedinstvenu administrativnu oblast, koja je dobila naziv: Ilirske provincije. Francuska vlast je na tom prostoru opstala sve do kraja 1813. odnosno početka 1814. godine, nakon čega su sve pomenute oblasti vraćene u sastav Austrijskog carstva.[1]
Sprovedene reforme[uredi | uredi izvor]
| Ovaj članak je deo serije o istoriji Slovenije, Hrvatske, Crne Gore, Austrije i Italije | ||||||||||||||
|
||||||||||||||
|
||||||||||||||
|
||||||||||||||
Doba Ilirskih provincija je bilo i doba kulturnog napretka Slovena, koji su do tad bili pod Austrijom. Francuzi su sproveli sledeće reforme:
- na čelu provincija se nalazio guverner (Francuz);
- upravne jedinice su bile provincije;
- ustanovljene su opštine i imenovani su župani;
- uvedena je jednakost pred zakonom;
- otpravljene su privilegije plemstva u sudstvu i upravi;
- otpravljeni su obrtnički cehovi i uvedena slobodna privreda;
- otpravljena je austrijska uprava i deželni stanovi;
- plemstvo je izgubilo upravnu pristojnost;
- višu upravu su od države preuzeli imenovani i plaćeni upravnici;
- uvedene su četvororazredne škole i gimnazije;
- na kratko vreme je ustanovljen Univerzitet (pet fakulteta — Filozofski, Medicinski, Pravni, Tehnički i Teološki);
- reforma sudstva — sud u svakoj provinciji (tribunal);
- otprava crkvenih bratovština i zabrana procesija;
- uveden je revolucionarni kalendar;
- uvedene su civilne svadbe.
Nakon Napoleonovog poraza kod Vaterloa 1815. godine, Sloveni u Ilirskim provincijama su potpali pod austrijsku vlast. Zvanično su ukinute 1849. godine.
Istorija[uredi | uredi izvor]
Francuzi su nakon potpisivanja Požunskog mira — 1805. zauzeli Mletačku republiku i sve njene prekomorske posede Istru, Dalmaciju sa Bokom kotorskom (formalno posed od 1805, ali stvarno tek nakon povlačenja ruske vojske 1807) i teritorije Dubrovačke republike, koju je francuska vojska okupirala 1806, i priključila Dalmaciji nakon ukidanja Republike 1808. Dalmacija i Dubrovačka republika su do 1808. formalno bile Kraljevine Italije, a kad su osnovane Ilirske provincije priključene njima, poslednji teritorija priključen pokrajinama bio je istočni Tirola sa gradom Lincom 1810.
Napoleon je Ilirske provincije osnovao iz strateških i ekonomskih razloga, da svom velikom neprijatelju Austriji odreže pristup moru[2] i uspostavi kopnenu granicu sa potencijalnim saveznikom Osmanskim carstvom. Francuzi su računali da će nakon toga moći vojno i ekonomski kontrolisati obe obale Jadranskog mora, s druge strane Ilirske provincije, ttebale su biti štit prema Italiji, koja je za Napoleona imala velik strateški značaj, kao brana prema francuskoj jugoistočnoj granici i brana preko alpskih prelaza.
Ilirske provincije su formalno bile autonomna pokrajina Francuskog carstva, ali su u realnosti bile vrlo centralistički vođene iz ministarstava u Parizu. Glavni grad pokrajine bila je Ljubljana, sedište generalnog guvernera, Francuska administracija, uvela je na celokupnom teritoriju Ilirskih provincija — tadašnje revolucionarno građansko pravo — Napoleonov zakonik, po kojem su građani po prvi put bili makar formalno pred zakonom jednaki.[2] Prvi Generalni guverner pokrajine od 8. oktobra 1809. bio je sposobni maršal Marmon, koji je upravljao pokrajinama do januara 1811. On je za svoje kratke uprave izgradio puno puteva, iz strateških razloga (Venecija ih upravo iz istih razloga nije izgradila), — najznačajnija od njih je prvi put u Dalmaciji koja je povezivao Zadar sa Kotorom.
U skladu sa novim granicama, reorganizovana je i crkvena uprava, Ilirske provincije podeljene su na dve nadbiskupije Ljubljansku i Zadarsku, sa biskupijama u Gorici, Kopru, Šibeniku, Splitu i Dubrovniku.
Britanska mornarica je nakon sklapanja Tilzitskog mira između Francuskog carstva i Carske Rusije u julu 1807. izvršila pomorsku blokadu Jadranskog mora i potpuno prekinula pomorski sabraćaj po jadranskim lukama, pokušaj udružene francusko — venecijanske flote da razbije blokadu i zauzme ostrvo Vis, je propao nakon pomorske bitke kod Paklenih otoka 13. marta 1811.
U avgustu 1813. godine, Austrijsko carstvo je napustilo politiku neutralnosti, pridruživši se Ratu šeste koalicije protiv Francuskog carstva. Austrijske trupe su pod zapovedništvom iskusnih generala Kristofa Latermana (nem. Christoph von Lattermann) i Franje Tomašića izvršile uspešan prodor prema francuskim Ilirskim provincijama. Laterman je nastupao prema severnim oblastima, dok je Tomašić prodro u Dalmaciju. Već u septembru 1813. godine Laterman je imenovan za privremenog civilnog i vojnog guvernera Ilirije (nem. Illyrien), novostvorene austrijske teritorije pod privremenim režimom uprave.[3]
Tokom austrijske ofanzive, Trst je zauzet 29. oktobra, a Zadar 6. decembra, nakon duge opsade od 34 dana. Austrijskoj vojsci su tokom nastupanja znatno pomogle domaće jedinice koje su napustile Francuze i prešle na austrijsku stranu. U oblastima oko Dubrovnika i Kotora izbili su ustanci protiv francuske vlasti. Ustanak u oblasti Boke kotorske pomogle su i crnogorske snage. Francuski garnizon u Kotoru predao se 3. januara 1814. godine. Za to vreme, dubrovački prvaci su pokušali da obnove svoju republiku, ali u tome nisu uspeli zbog protivljenja Austrije. Francuski garnizon u Dubrovniku predao se 27. januara, čime je faktički označen kraj Ilirskih pokrajina, a francuske granice su Pariskim mirom od 30. maja 1814. godine i formalno svedene u stare okvire iz 1792. godine. Bokelji i Crnogorci su pod svojom vlašću zadržali veći deo Boke kotorske sve do 11. juna 1814. godine, kad su pod pritiskom velikih sila morali prepustiti čitavu oblast Austriji. Britanska mornarica povukla se sa Visa i Korčule u julu 1815. godine nakon konačnog Napoleonovog sloma posle bitke kod Vaterloa.[4]
Nakon svih tih događaja Bečki kongres je 1815. godine potvrdio austrijsku vlast nad svim teritorijama koje su pripadale bivšim francuskim Ilirskim provincijama. Na svernom delu tog područja ustanovljena je 1816. godine austrijska Kraljevina Ilirija.
Generalni guverneri[uredi | uredi izvor]
- Ogist Marmon (1809—1811)
- Anri Gratijen Bertran (1811—1812)
- Žan Andohe Žino (1812-1813)
- Žozef Fuše (1813-1814)
Teritorijalno-administrativna podela[uredi | uredi izvor]
Ilirske provincije su od 1809. do 1811. bile administrativno podeljene na 11 intendatura.
| Naziv | Glavni grad |
|---|---|
| Postojna | Postojna |
| Boka kotorska | Kotor |
| Hrvatska | Karlovac |
| Dalmacija | Zadar |
| Rijeka | Rijeka |
| Gorica | Gorica |
| Ljubljana | Ljubljana) |
| Novo Mesto | Novo Mesto |
| Dubrovnik | Dubrovnik |
| Trst | Trst |
| Filah | Filah |
a nakon reforme uprave Napoleonovim dekretom od 15. aprila 1811. na sedam provincija, koje je trebalo da liče po svemu na francuske departmane:
| Naziv | Glavni grad | Okrug | |
|---|---|---|---|
| Koruška | Filah | Filah, Linc | |
| Kranjska | Ljubljana | Postojna, Kranj, Novo Mesto | |
| Civilna Hrvatska | Karlovac | Rijeka, Mali Lošinj (Glavni grad od 16. januara 1812) | |
| Vojna Hrvatska | Senj | ||
| Istra | Trst | Trst, Gorica, Koper, Rovinj | |
| Dalmacija | Zadar | Split, Hvar, Šibenik, Makarska | |
| Dubrovnik | Dubrovnik, Kotor, Korčula |
Vojna Hrvatska bila je podeljena na pukovnije: Ličku (štab u Gospiću), Otočačku, Ogulinsku, Slunjsku, Glinsku i Petrinjsku koje su posle nosile naziv 1. i 2. banske.
Vojna Hrvatska, je ostala kao relikt bivše Vojne krajine, na njenom čelu bio je viši oficir — vojni intendant sa sedištem u Karlovcu, uz kojeg je postojala centralna direkcija kao komesarijat za administrativne, a naročito za finansijske poslove. Vojni intendant bio je direktno potčinjen guverneru. U Karlovcu je bio štab vojske za Hrvatsku, i od leta 1811 oficirska škola na francuskom jeziku.
Dekretom od 12. februara 1810. Ilirske pokrajine su podeljene u dve divizije sa sedištem u Ljubljani i Zadru, svaka pod komandom divizijskoga generala.
Stanovništvo[uredi | uredi izvor]
Ilirske provincije su 1811.[5] imale ukupno 1.504.258 stanovnika, od toga 460 116 Intendatura Ljubljana, 381 000 Intendatura Karlovac, 357 857 Intendatura Trst i 305 285 Intendatura Zadar. Francuzi su svojim dekretom o jednakosti svih građana konačno oslobodili Jevreje, habsburškog zakona koji im je zabranjivao da se mogu naseljavati u Kranjskoj.[5]
U skladu sa svojim revolucionarnim uverenjem da donose slobodu narodima, Francuska uprava je zaista uvela puno revolucionarnih novina, zabranila je rad nekim redovima i oduzela im posede, a zemlju podjelila seljacima koji su je dotad obrađivali. Ukinula sve privilegije plemstva i uvela jednakost pred zakonom. Zabranila crkvene procesije, brojne bratovštine i cehove i uvela jednakost (ukinula poreske olašice i oslobođenje od poreza) i slobodu u privredi. Izgradila je puno škola, i uvela četverogodišnje osnovno i četverogodišnje gimnazijsko školovanje, u Ilirskim provincijama je ukupno radilo 25 gimnazija i jedno vreme od 1810. do 1813. univerzitet sa pet fakulteta; filozofskim, medicinskim, pravnim, tehničkim i teološkim. Zaposlila je puno mesnog stanovništva u upravi, i ono što je najvažnije po prvi puta upotrebila narodni jezik u službenim poslovima.[2] Prve novine na hrvatskom jeziku Il Regio Dalmata — Kraglski Dalmatin štampane su još 12. jula 1806. za vreme dok je još Dalmacija službeno bila deo Kraljevine Italije. One su izlazile svake subote do 1910.[6] Slična je praksa bila i po slovenačkom delu pokrajina, u Ljubljani su izlazile službene novine Le Télégraphe officiel na francuskom, nemačkom, italijanskom i slovenačkom. Slovenački pesnik i jedan od tvoraca jezika Valentin Vodnik napisao je prve udžbenike na slovenačkom za osnovne škole.
Iako je život Ilirskih pokrajina bio kratak, uticao je na nacionalne pokrete među južnoslovenskim narodima. Na osnovu tog se u Hrvatskoj rasplamsao Ilirski pokret, a u Sloveniji nacionalni pokret za afirmaciju narodnog jezika.[2]
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ Milutinović 1981, str. 282-284.
- ^ a b v g „Illyrian Provinces” (na jeziku: engleski). Encyclopædia Britannica. Pristupljeno 6. 12. 2011.
- ^ Costa 1855, str. 5-7.
- ^ Haas 1963.
- ^ a b „The Illyrian Provinces, 1809-1813” (na jeziku: engleski). Alexander Ganse. Pristupljeno 6. 12. 2011.
- ^ „Kraljski Dalmatin” (PDF) (na jeziku: hrvatski). Nacionalna i sveučilišna knjižnica; Zadar. Pristupljeno 6. 12. 2011.[mrtva veza]
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Bakotić, Lujo (1939). Srbi u Dalmaciji od pada Mletačke republike do ujedinjenja. Beograd: Geca Kon.
- Bundy, Frank J. (1987). The Administration of the Illyrian Provinces of the French Empire, 1809-1813. New York-London: Garland.
- Milutinović, Kosta (1981). „Srbi u Dalmaciji 1797-1878”. Istorija srpskog naroda. 5 (2). Beograd: Srpska književna zadruga. str. 277—307.
- Siemann, Wolfram (2019). Metternich: Strategist and Visionary. Cambridge: Harvard University Press.
- Tejlor, Alen (2001). Habzburška monarhija 1809-1918: Istorija Austrijske carevine i Austrougarske. Beograd: Clio.
- Haas, Arthur G. (1963). Metternich, Reorganization and Nationality, 1813-1818: A Story of Foresight and Frustration in the Rebuilding of the Austrian Empire. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- Illyrian Provinces, sa portala Encyclopædia Britannica (jezik: engleski)
- Časopis „Kolo“ Matice hrvatske Arhivirano na sajtu Wayback Machine (6. jun 2009) članak Ivana Pederina: Vojni i vojno–pomorski, privredni, kulturni i crkveni sistem francuske vlasti u Dalmaciji i Ilirskim pokrajinama
- Karta Ilirskih provincija
| Državne | |
|---|---|
| Ostale | |
