Kanjon Jerme
| Kanjon Jerme | |
|---|---|
 | |
  | |
| Lokacija |  Srbija |
| Geografija | |
| Planinska oblast | Karpatsko—balkanska |
| Koordinate | 42° 58′ 46″ S; 22° 38′ 15″ I / 42.979444° S; 22.6375° I |
| Oblasti Regije | Nišavska oblast Južna i istočna Srbija |
| Vodotok | Jerme |
Kanjon Jerme je deo rečne doline istoimene reke duge 72 km koji je nastao intenzivnim usecanjem njenog vodenog toka između stenovite Vlaške planine, na levoj obali i planine Greben, na njenoj desnoj obali, u jugoistočnoj Srbiji, u trouglu između Pirota, Dimitrovgrada i Babušnice. Spada među najuže kanjonske useke u Evropi, jer je u delu koje meštani zovu „Cediljka”, raspon između dve stene visoke više desetina metara.[1]
Nazivi[uredi | uredi izvor]
Kanjon Jerme — Vlaška klisura — Klisura Ždrelo
Status[uredi | uredi izvor]
Kanjon Jerme u Republici Srbiji proglašen za zaštićeno prirodno dobro sa statusom — „Specijalni rezervat prirode „Jerma”.
Položaj[uredi | uredi izvor]
Kanjon Jerme se nalazi na putnom pravcu koji preko Sukova i Zvonca, vodi do Babušnice, odnosno od Vlasotinca do Leskovca, u trouglu između Pirota, Dimitrovgrada i Babušnice. Na:
42° 58’ severne geografske širine i
22° 38’ istočno od Griniča
Ova vijugava saobraćajnica obiluje prelepim kamenim mostovima.
Na ulazu u kanjon reke Jerme, nedaleko od pitomine sela Vlasi, na levoj obali reke nalazi se poznati Poganovski manastir iz 14. veka, zadužbina Konstantina i Jelene Dejanović. Ovo srednjovekovno zdanje je pod zaštitom Uneska.
Do klisure se najbrže stiže sa puta Niš — Dimitrovgrad kod Sukova. Put preko Bele Palanke i Babušnice je kraći ali se zbog stanja kolovoza njime vozi duže. Sam put kroz klisuru je vrlo izazovan jer vodi trasom nekadašnje rudničke železnice uskog koloseka i u mnogobrojnim tunelima se sužava u jednu traku. Zbog toga vozači žure da što pre izađu iz klisure, koja nije bezbedna ni za pešake.
Geografija[uredi | uredi izvor]
Geografska prošlost[uredi | uredi izvor]
Reka Jerma (Sukovska reka) nastala je pre oko 65 miliona godina iz izvora na Vlasinskoj visoravni nedaleko od Vlasinskog jezera u Opštini Surdulica (Srbija). Nakon toka od 17 km iz Srbije ulazi oblast Znepolje u Bugarskoj, i preko njene teritorije teče 27 km. Potom se ponovo vraća u Srbiju kod sela Petačani u opštini Dimitrovgrad, i na svom toku od 28 km, prolazi pored Manastira Poganovo i uliva se u Nišavu, kod sela Sukova, nedaleko od Pirota.[2]
U jednom delu svog vodotoka probijajući se kroz Greben planinu (1337 m) i Vlašku planinu (1442 m), na teritoriji Srbije reka Jerma je formirala pre oko 65 miliona godina u postjezerskoj fazi nakon povlačenja nekadašnjeg senskog mora, dva velika klanca koje meštani nazivaju Odorovsko i Vlaško ždrelo, sa stranama visokim 300—400 i širinom 10—30 metara.
Geomorfologija[uredi | uredi izvor]
Osnovna odlika reljefa ovog kraja jeste njegova složenost i raznolikost u morfološkom i morfogenetskom smislu. Osnovni reljefa čine tektonsko obeležje, dok su oni manji nastali pretežno delovanjem spoljašnjih sila. Reljef ovog kraja ima pretežno planinski karakter.
Greben planina i Vlaška planina, koje se nalaze južno od Pirota i odvojene su rekom Jermom, pripadaju istočnoj zoni mlađih venačnih planina koje ulaze u sastav karpatsko balkanskog planinskog luka.
Današnji izled kanjon je dobio kombinovanim dejstvom tektonskih aktivnosti, denudacionih procesa, vodene erozije i kraških aktivnosti u pliocensko—pleistocenskoj fazi razvoja zemljine kore. U toku tih procesa nastala je i reka Jerma.
U rejonu Derekula korito Jerme je proširenjima široko, a u klisur vrlo usko. Voda kroz klisuru teče uz jaku buku, probija se kroz ogromne blokove stena ili se sa njih stropoštava, kovitla i peni
U širem delu korita dubina bistre vode je u letnjem periodu (minimalni vodostaj) oko desetak sanitemata, a u periodu najvećeg vodostaja i oko 2 metra. U vreme intenzivnog topljenja snega i jakih kiša vodostaj znatno prelazi i dubinu od 2 metra.[3]
Na desnoj strani reke Jerme, neposredno pošto ona napusti kanjonski deo i zađe u kotlinski deo doline izbijaju termomineralni izvori Vlaške banjice. Voda izbija nedaleko od kraškog vrela Đeverice, u visini aluvijalne ravni, ispod kamenog potpornog zida stare pruge a sada puta, na visini od oko 430 metara.[4][5]
Klimatske karakteristike[uredi | uredi izvor]
Kanjon Jerme leži u kontinentalnom delu Srbije u srednje visokim planinama (1000—1442 m) koje se odlikuju subplaninskom i planinskom klimom. Zatvorena gotovo sa svih strana, klisura ima niz klimatskih specifičnosti.
Najviše srednje mesečne temperature vazduha su 11,3 ºC. Najhladniji mesec je januar - 0,1 ºC, a najtopliji je jul 22,2 ºC. Za razliku od hladnih zimskih meseci, proleće nastupa dosta brzo (april 10,8 ºS). Srednja godišnja temperatura je 9—11 ºS. Posle toplog i suvog leta nastupa duga sunčana jesen, koja je toplija od proleća. Apsolutni maksimum zabeležen je 17 avgusta 1952 godine (40 ºC), a apsolutni minimum 17 i 2 decembra 1963 godine (- 27 stepeni ºC). Amplituda ekstremnih vrednosti iznosi 67 ºS, što je jasna odlika kontinentalnosti područja u kojem se kanjon nalazi.
Turizam[uredi | uredi izvor]
Sve do 1927. kanjon je bi potpuno neprolazan, sve dok te godine za potrebe rudnika kamenog uglja „Rakita” kroz klisuru nije probijena trasa železnice uskog koloseka. Rudnik je zatvoren šezdesetih godina 20. veka, a sedamdesetih je umesto pruge izgrađen asfaltni put.[6]
Izgradnja puta je omogućila pristup lepotama reke Jerme kao i Poganovskom manastiru, smeštenom pored same reke, koji je zahvaljujući neprohodnosti Kanjona Jerme sve do 1927. godine ostao sačuvan od mnogih osvajača.[7]
Okomite stene kanjona Jerme idealne su za slobodno i sportsko penjanje, ali i brojne planinarske aktivnosti, zbog više vrhova i pravaca, gde svaka staza ima svoje čari i specifičnosti.
Sa jednog, od nekoliko mostova izgrađenih u klisuri, odvaja se staza ka najvišem vrhu na Vlaškoj planini — Asenovom kaleu.
| „ | Sa ovog uzvišenja, obeleženog krstom od peščara, koje se propinje na 1.300 metara pogled puca ka okolnim dubodolinama prema Dimitrovgradu, Babušnici i Pirotu, ali i ka useku kanjona Jerme. Ni danas nije jasno kako je krst dospeo na vrh planine, na koju se uspinju samo planinari i ljudi vični hodanju po kozjim stazama. Ima onih koji veruju da je isklesan na licu mesta, dok drugi, skloniji narodnim predanjima, kažu da su ga ovde na rukama izneli roditelji jednog obolelog mladića, koji su verovali da će njihov sin ozdraviti, ako na tom mestu pobiju krst. | ” |
Klisure (kanjoni) Jerme[uredi | uredi izvor]
Jerma gradi dve ogromne klisure (kanjona) koje lokalni stanovnici nazivaju Odorovska i Vlaška klisura, sa stranicama visine 300 — 400 metara i širine 10-30 metara. Klisure su bile potpuno neprohodne do 1927. godine. Zatim je za potrebe rudnika uglja Rakita ( Rudnik "Jerma") kroz klisuru presečena uska železnička pruga. Rudnik je zatvoren 1963.godine, a 1970-ih je umesto železnice napravljen asfaltni put.
Reka Jerma i njene klisura nastale su za vreme tercijara nakon regresije senonskog mora (pre oko 65 miliona godina) i složenih dugotrajnih promena inicijalnog palereljefa. Formiranje današnjeg izgleda odvijalo se u postjezerskoj pliocensko-pleistocenskoj fazi kao rezultat kombinovanog dejstva tektonskih aktivnosti, vodene erozije, denudacije i krških procesa.[8]
- Ždrelo Odrovske klisure
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ Stanković S. 1996, Pirot i okolina i zapis o zavičaju, Pirot.
- ^ Stanković S. 1997, Geografija Ponišavlja, Beograd.
- ^ Cvijić J. (1896) - Izvori, vodopadi i tresave u istočnoj Srbiji, Glas SKAN, knj. Li, Beograd.
- ^ Petrović J. (1954) - Kraška vrela u dolini Jerme, Glasnik SGD, sv. 38, Beograd.
- ^ Dr Jovan B. Petrović, dr Stevan M. Stanković, mr Milivoje B. Popović - Izvori, vrela i površinske vode Gornjeg Ponišavlja, Pirot, 2000. Izdanje Javnog preduzeća vodovod i kanalizacija.
- ^ Ćirić M. 1967, Pirot kroz okolinu i grad, Pirot.
- ^ Strategija razvoja turizma Srbije za period 2005. – 2015., Službeni glasnik RS, br.91/06
- ^ Klisura reke Jerme List MUŠIČAR 2019.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- Kanjon Jerme kao Kolorado novosti.rs
- Kanjon Jerme i Poganovo klubputnika.org
- Kanjon Jerme avanturista.co
