Klisura je podeljena na dve geografske celine, gornju — Crnčansko-gradištanski kanjon, i donju — Ostrovičku klisuru. Gornji deo je uži i sličniji kanjonu (od Ostrovice do Dolaca), dok je donji (od Proseka do Ostrovice) sa širokim blagim padinama.[3]Klisura je oivičena Svrljiškim planinama sa severa i obroncima Suve planine s juga.[3]
Kroz Sićevačku klisuru, paralelno sa Nišavom, izgrađeni su železnička pruga (1886/1887) i nišavski međunarodni magistralni put (1964). Nišavska železnica koja prolazi kroz dolinske useke Sićevačke klisure deo je velike svetske železničke magistrale (London—Pariz—Beograd—Niš—Sofija—Istanbul), a magistralni put E-80, istočni krak Koridora 10, deo velike panevropske magistrale (Salcburg—Zagreb—Beograd—Niš—Sofija—Istanbul), i veza preko Male Azije sa ostalim područjima sveta.[4][3][5]
Ona pokriva delove područja Opština Niška Banja i Bela Palanka, sa ukupnom površinom od 77,46 km², od čega se 55,59 km² nalazi u opštini Niš, a 21,87 km² u opštini Bela Palanka. Ovo područje je rekom Nišavom podeljeno na dva dela — Leskov vrh (severni) i Oblik (južni).[7]
Tabla sa nazivom i oznakom statusa na ulazu u Park prirode „Sićevačka klisura“
Zbog živopisnih predela, očuvanih geomorfoloških osobina i prirodnih vrednosti sa pretežno očuvanim prirodnim ekosistemima i jedinstvenom florom i faunom, od 2000. Sićevačka klisura je proglašena za Park prirode II kategorije zaštite,[6] u Skladu sa Zakonom o zaštiti prirode Republike Srbije.[8]
Kao zaštićeno područje sa značajnim ekološkim i kulturnim dobrima, područje Sićevačke klisure namenjeno je očuvanju ukupne geološke, biološke i predeone raznovrsnosti Srbije, i zadovoljenju naučnih, obrazovnih, duhovnih, estetskih, kulturnih, turističkih, zdravstveno-rekreativnih potreba i ostalih delatnosti usklađenih sa tradicionalnim načinom života na ovom prostoru i načelima održivog razvoja.[6][9][10]
Na jugoistočnom obodu Niške kotline tektonska izlomljenost terena omogućila je intenzivan proces krasifikacijekrečnjačke mase. U višim partijama krečnjaci sadrže sve, kako površinske tako i podzemne morfološki razvijene oblike krasa. Na istočnom obodu pruža se prostrana Kunovička površ, koja je u oblasti Sićevačke klisure pretežno posebna morfotektonska i predeona celina i u koju je usečena Sićevačka klisura Nišave. Sa severne strane ona ograničava Suvu planinu, a sa južne Svrljiške planine. Posle Đerdapske klisure, najduža je probojnica[b] u Srbiji.[11][12][13][14]
Kunovička površ je posebna morfotektonska i predeona celina Niške kotline u koju je usečena Sićevačka klisura Nišave
Sićevačka klisura predstavlja probojnicu reke Nišave kroz Kunovičku površ koja teče između južnih padina Svrljiških planina i Suve planine. Kompozitna Sićevačka klisura predisponirana je glavnim nišavskim rasedom duž kojeg su stvarane i potoline[v]Niške i Belopalanačke kotline. Rasednim linijama i zonama određen je pravac usecanja, najpre jezerskim otokom, kasnije, nasleđenom dolinom Nišave.[16]
Sićevačka klisura je duga 17 km, a u najužem delu (Gradiškom kanjonu) duboka između 260 do 360 m. Ona spaja Belopalanačku kotlinu na istoku sa donjim Ponišavljem, na zapadu. Podeljena je Ostrovičkom kotlinom na gornji — kanjonski i donji — klisurasti deo. Kanjonski deo je dug 7 km; usečen je između Oblika (901 m) na levoj i Pleša (1327 m) na desnoj strani. Na ulazu, ispod sela Gradišta, kanjon je dubok 260 m, a na izlazu, kod manastira Svete Petke Iverice 360 m. Kanjonski deo klisure usečen je u „dolinskom podu” — zaravni, širokoj na ulazu 500—600 m, a kod Sv. Petke — na izlazu, svega 50 m. Dolinski podovi u klisuri povijaju se u vidu lukova ili svodova. Kompozitna Sićevačka klisura predisponirana je glavnim nišavskim rasedom duž kojeg su stvarane i potoline Niške i Belopalanačke kotline. Rasednim linijama i zonama određen je pravac usecanja, najpre jezerskom otokom, kasnije, nasleđenom dolinom Nišave.[16]
Sićevačka klisura počinje kod naselja Proseka(u sredini slike) gde se završavaju ogranci Svrljiških planina (levo) i Suve planine (desno)
Za postanak i današnji izgled Sićevačke klisure od velikog su značaja i najmlađa ubiranja. Rezultat ovih ubiranja su visoki lučni svodovi koji se javljaju u gornjem, kanjonskom, delu klisure kao posledica „najmlađih tektonskih procesa tokom kojih se Nišava usecala, a okolni planinski venci izdizali, što je označilo Sićevačku klisuru i kao ascendentnu dolinu“.[16]
Sićevačka klisura počinje kod naselja Proseka gde se završavaju ogranci Svrljiških planina i Suve planine, i odatle se pravcem zapad—istok proteže 17 km lučno sve do sela Crnče, gde ogranci ovih planina napuštaju Nišavu.
Na istoku, Sićevačka klisura se graniči sa Belopalanačkom kotlinom, a na istoku s donjim Ponišavljem.[3] Podeljena je Ostrovičkom kotlinom (oko 2 km) na donji (klisurasti) dug 8,4 km, i gornji (kanjonski deo) dug 5,5 km. Kanjonski deo usečen je između Oblika (901 m) na levoj i Pleša (1327 m) na desnoj strani klisure.[17]
Sićavačka klisura se prema reljefu i prohodnosti (uzvodno od Niša prema Beloj Palanci) može podeliti u četiri međusobno povezana dela (s tim što prvi i drugi pripadaju donjem klisurastom, treći Ostrovičkoj kotlini, a četvrti kanjonskom delu):
Ovaj deo Sićevačke klisure (poznat pod nazivom Kusača) dugačak je oko 5,4 km i pruža se od naselja Prosek (betonski most na Nišavi) do betonske brane električne centrale na Nišavi kod sela Sićeva. Na južnoj strani klisure, južno od leve obale Nišave, zemljište je većim delom strmo, i prelazi u okomite stene, koje klisuru ograđuju sa juga i istoka. Kusača (771 m) je pošumljena hrastovom, lipovom i grabovom šumom. U centralnom delu Kusače (na prostoru „Petrova livada“) nalazi se manastirski kompleks Manastira Svete Bogorodice okružen livadama, i vinogradima iza kojih je gusta šuma.[18] Severna strana je slična južnoj. U niži predelima delimično je pošumljena, a delom i pod vinogradima, s tom razlikom što je, u odnos na južnu stranu, u višim predelima pretežno gola i nepošumljena, brdo Ječava (596 m). Od 1970. godine pa nadalje, ovaj deo klisure je prerastao u veliko vikend naselje sa preko 300 vikend kuća, zanatskih i ugostiteljskih objekata. Na mestu spajanja prvog i drugog dela klisure, gde iz uskog korita Nišava prelazi u šire, u podnožju naselja Sićevo, Nišava je pregrađena branom 1922. godine, koja deo vode skreće u kanal koji je potom levom obale Nišave, 2 km nizvodno vodi do turbina hidrocentrale, izgrađene 1931.[16]
Prvi deo klisure — Kusača, između sela Proseka (levo) i sela Sićeva (desno).
Drugi deo Sićevačke klisure počinje od brane hidrocentrale na Nišavi, u rejonu „Selišta“ i prostire se uzvodno do „Banjice“ u ataru naselja Ostrovica, na ulazu u Ostrovičku kotlinu. Dugačak je 3 km i pošumljen retkim rastinjem. S leve strane Nišave, pod nagibom od 75-80°, do visine od 300 m uzdiže se kanjon ili brdo Konjarnik, preko kojeg vode jedino kozje staze. Desna obala klisure (predeo „Dračje“) takođe je kamenita i strma, ali nešto blažeg nagiba. Preko ovog zemljišta, sem železničke pruge i međunarodnog puta koji idu pored Nišave, nema drugih staza ni puteva. Obe strane ovog dela Klisure predstavljaju divnu panoramu.
Drugi deo — Selište, klisure između Sićeva i Ostrovice je sužen sa zemljištem koje je većim delom strmo, i prelazi u okomite stene.
Treći deo, u dužini od 2 km, poznat i kao Ostrovička kotlina, počinje od „Banjice“ i proteže se do železničkog mosta na Nišavi, kod ostrovičkog kamenoloma u ataru naselja Ostrovica. Nišava ovim delom klisure protiče kroz kotlinasto proširenje širokog dna i razmaknutih, blago nagnutih strana. Ovaj deo klisure proširen je i prekriven obradivim zemljištem, vinogradima, njivama i voćnjacima.
Centralnim delom zaleđa kotline (s leve strane klisure) pruža se „Ostrovičke udolina“ u kojoj su usečeni dolina i veći deo sliva Ostrovičkog potoka. U centru kotline je železnička stanica Ostrovica (ranije Sveta Petka) a na levoj obali Nišave električna hidrocentrala „Ostrovica“. U neposrednoj blizini železničke stanice i električne centrale podignut je gvozdeni most koji spaja Sićevo sa Ostrovicom. Put, preko ovog mosta, spaja i dva izuzetno važna geografska objekta: Gramadu i Ploču.
Treći deo klisure u ataru naselja Ostrovica je proširen i prekriven obradivim zemljištem, vinogradima, njivama i voćnjacima
Četvrti deo klisure, u dužini od 5,5 km, pripada kanjonskom delu klisure, poznatom pod imenom Gradištanski kanjon. To je najinteresantniji i najlepši deo Sićevačke klisure. On obuhvata prostor od železničkog mosta na Nišavi kod naselja Ostrovica, gde pruga prelazi na levu obalu reke, do Belopalanačke kotline. Na ulazu, ispod sela Gradišta, kanjon je dubok 260 m, a na izlazu, kod Manastira Sveta Petke 360 m. Kanjonski deo klisure usečen je u „dolinskom podu”, zaravni, širokoj na ulazu 500 do 600 m, a kod Manastira Sveta Petke, na izlazu, samo 50 m. Dolinski podovi u klisuri povijaju se u vidu lukova ili svodova. Uz desnu obalu Nišave u Gradištanskom kanjonu, prosečen je, i jednim delom izgrađen kroz 13 tunela, ukupne dužine 1.045 m, međunarodni put, a uz levu obalu kroz četiri tunela i međunarodna železnička pruga, Niš—Sofija—Istanbul.
Četvrti deo klisure je najuži i poznat je pod nazivom Gradištanski kanjon.
Sićevačka klisura je, morfološki gledano jedinstvena, poligenetska i kompozitna, 17 km duga, probojnica Nišave, tektonski predisponirana, nastala na jezerskom podu (dno pliocenskog jezera) odakle je počelo kanjonsko usecanje Nišave u Kunovičku površ (580-900 m) Suve planine na jugu i grebena Svrljiških planina (Pleša i Pernatice) na severu.[19]
Najstarija prošlost Sićevačke klisure vezana je za gornji paleozoik (perm), kada je ovaj prostor nalazio na dnu okeana (Tetisa) i kada se dešavala Hercinska orogeneza. Tada su nastale geološke jedinice koje predstavljaju vodonoprestivu zonu Sićevačke klisure, i čine podinu krečnjaka.[2]
U mezozoiku, tokom krede, u više od stotinu miliona godina nataložili su se debeli slojevi krečnjaka[g] koji danas predstavljaju glavnu krečnjačku masu klisure. Krečnjački teren, u više nego dvotrećinskom iznosu prekriva Sićevačku klisuru i odlikuje se pojavom kraških oblikareljefa. Od površinskih kraških oblika u klisuri su zastupljeni; kamenice, škrape i vrtače, a od podzemnih posebnu atrakciju predstavljaju brojne pećine, potkapine, jame, ostenjaci[d] i dr. Ostatak reljefa pripada tankom sloju, znatno erodovanih neogenih (uglavnom pliocenih) jezerskih sedimenata, koji sa mlađim nanosima, predstavljaju glavne ratarske površine klisure.[19][20][21][22][23]
Na današnjoj visini od 450 m do 510 m, na kojoj se pojavilo jezersko dno počeli su da deluju fluvijalni i padinski procesi Nišave i bočnih pritoka.[2] Njima su, po nekim istraživačima, Morava i Nišava izvršile 17 vertikalnih zasecanja i dovele do stvaranja isto toliko terasa, što se u značajnoj meri poklapa sa Milankovićevom matematičkom klimatskom teorijom terasastih promena klime.[24] Zato je jedna od opštih karakteristika područja Sićevačke klisure stepenasta morfoplastika, izražena kroz vertikalno smenjivanje zaravnjenih površina i manje ili više strmo odsečenih padina.[20]
Reka Nišava je u Sićevačkoj klisuri usekla četiri terase (na apsolutnoj visini od 200 m do 510 m), tako da se teren stepenasto spušta idući od vrhova klisure ka Nišavi. Prvi terasni nivo je 46 m relativne visine, drugi obuhvata terasu od 30 do 35 m, a treći fluvijalnu terasu od 7 do 10 m relativne visine. Srednji nivo prati obale Nišave a na izlasku iz Sićevačke klisure je 35 m relativne visine. Iznad terase od 46 m relativne visine, nalaze se tragovi viših fluvijalnih terasa, koji se ne mogu dokumentovati materijalom, i uglavnom je riječ o morfološkim fragmentima. Prve tri terase su pleistocenske starosti.[1][20]
Prostor Sićevačke klisure predstavlja posebnu pliocensku i postpliocensku geomorfološku celinu. U njoj se mogu izdvojiti četiri karakteristična dela:
Planinski obod Svrljiških planina
Deo visoravni Ploče i Kunovičke površi, sa Oblikom i Kusačom
Sićevačka klisura se nalazi na južnonišavskom rasedu (u neposrednoj blizini Jelašničkog i Kutinskog raseda) kojim je formiran južni obod niškog tercijarnog basena, koji je jasno izražen i na severnim stranama Kovanluka iznad Niške Banje. On se ukršta sa zaplanjskim i studenskim rasedom, duž kojih je vršeno spuštanje terena i formiranje neogenih basena. Geološko-morfološka raznovrsnost je jedna od osnovnih karakteristika ovog područja u kome preovlađujuću masu stena čine mezozojski krečnjaci.[26]
U seizmološkom pogledu teritorija Sićevačke klisure, kao i teritorija Suve planine u čijem se podnožju ona nalazi, spada u red trusnih oblasti na području Srbije. Ovaj deo Balkanskog poluostrva je deo seizmički veoma aktivnog područja u oblasti Mediteransko-transazijskog seizmičkog pojasa. U složenim rasednim zonama pod suvoplaninskim obodom i na prostoru Sićevačke klisure povremeno je izražena neotektonska aktivnost. Ona se manifestuje u seizmičkim pojavama sa uticajima potresa na hidrološke karakteristike podzemnih i površinskih voda i morfološkim promenama reljefa.
Svakodnevnu egzistenciju prostora Sićevačke klisure ponekad je prilično remetio i „nastavak” seizmoloških aktivnosti. Ista su bila s različitim intenzitetom, gotovo u neprekidnom nizu godina, posebno vezano za sledeća dva uočljiva perioda od sredine sedme pa do sredine devete decenije 19. veka. Jači zemljotresi su zabeleženi 1867, 1868, 1869, 1870, 1871. i 1872, kao i 1876, 1878, 1879, 1881, 1883, 1885. i 1886. godine. I oni su, kao i prethodni, svakako „ostavili” neznatne ili upadljive posledice na geografiju Sićevačke klisure i Niške kotline u celini.
Na seizmološkoj karti hazarda regiona Sićevačka klisura (RSZ 2010) za povratni period od 500 godina nalazi se u zoni VIIIº MSK skale.[đ][21]
Mineralno i rudno bogatstvo Sićevačke klisure, osim bogatstva u krečnjaku je relativno skromno. Krečnjaci čine osnovnu masu Sićevačke klisure, a celokupno područje zajedno sa okolnim planinama koje ona preseca predstavlja jedinstvenu krašku oblast, koja zahvata najveće krečnjačke površine u krečnjačkim predelima istočne Srbije. Krečnjak zahvata velike i neprekidne površine, uz dominaciju masivnog i tankoslojnog krečnjaka sa veoma visokim (> 90%) sadržajem CaCo3.
Ostaci potkopa princa Andreja, nekadašnjeg rudnika uglja u Jelašnici
Bogatstvo u krečnjaku motivisalo je industrijalce s kraja 19. veka da oko 1885. u naselju Ostrovica otvore veliki kamenolom „Sv. Petka“ u kome se proizvodio kreč i cement. Pored krečnjaka, zbog značajnog prisustva i drugih stena pogodnih mehaničkih osobina, u kamenolomu „Sv. Petka“ pored kreča i cementa odvijala se paralelno i eksploatacija građevinskog i ukrasnog kamena.[27]
Pojave uglja ukazuju da je u vreme neogene jezerske faze Sićevačka klisura bila pod šumskim biocenozama. Najvredniji dokazi kratkotrajnih šumskih zajednica na ovom prostoru su izrazito tanke naslage lignita. Ležišta uglja su otkrivena na južnim padinama Sićevačke klisure, koje su u sastavu Suve planine, najviše u okolini naselja Jelašnica. Na osnovu procena iz 1906. i 1907. rezerve na ovom prostoru iznosile su 16 miliona tona, vrlo kvalitetnog uglja na reviru od 2.000 hektara.[28]
Na području Sićevačke klisure danas nema aktivnih rudnika. Jedini koji je postojao na ovom prostoru bio je rudnik uglja u naselju Jelašnica, a radio je od 1885. do 1963, i sredinom pedesetih godina 20. veka. Proizvodnja se kretala od 80.000 do 90.000 tona kvalitetnog mrkog uglja godišnje. Rudnik je 1910. imao dva okna, ventilaciju, podzemne hodnike dužine 2 km, tri parne mašine, pumpe, prugu uskog koloseka, vagone i radionicu.[28] Zatvoren je za eksploataciju zbog nepovoljnog položaja rudnika sa jamskim kopom na tržištu tadašnje Jugoslavije.[27]
Smatra se da je u toku neogena klima Sićevačke klisure bila toplija i vlažnija od današnje, i da su u to doba postojali povoljni uslovi za razvoj fluvijalnog i kraškog procesa. U pleistocenu klima se značajno izmenila i nastupilo je zahlađenje, sa hladnijom, verovatno suvom klimom, što je uticalo na brojne promene u formiranju reljefa Sićevačke klisure. Pod uticajem niskih temperatura intenzivirano je mrazno razaranje stena, naizmenično zamrzavanje i kravljenje tla na padinama klisure što je uslovilo razvoj soliflukcija i drugih pojava vezanih za dejstvo kriogene erozije.[29] Tokom pleistocena naizmenično su se smenjivali glacijalni stadijum sa toplijim interglacijalnim periodima. Ove klimatske promene imale su veliki uticaj na intenzitet razvoja pojedinih procesa, pre svega fluvijalnog i kraškog.[30]
Posle pleistocena dolazi do otopljavanja i oblikovanja klimatskih pojaseva sličnih današnjim. Egzogeni procesi se odvijaju u uslovima znatno toplije i vlažnije klime u odnosu na istu u glacijalnim stadijumima pleistocena, te fluvijalni proces preuzima glavnu ulogu u oblikovanju reljefa, koji se u Sićevačkoj klisuri zadržao do danas.[31]
Današnji klimatski uslovi u Sićevačkoj klisuri imaju odlike umereno–kontinentalne klime.[31] Temperaturni režim kao mera toplotnih uslova, na području Sićevačke klisure prvenstveno je uslovljen Sunčevom radijacijom, njenim geografskim položajem i reljefom. Okružena visokim planinskim masivima, čine klisuru zaštićenom od naglih prodora i smena vazdušnih masa, što utiče na manja temperaturna kolebanja i manju količinu padavina u ovom području. Prosečna godišnja temperatura vazduha je oko 10 °C, a razlika srednjih godišnjih temperatura je manja od 1 °C.[32][33]
Sićevačku klisuru odlikuje ujednačen godišnji tok temperature, pri čemu su maksimalne vrednosti u julu, a minimalne u januaru. Dnevne temperaturne amplitude su veće za 6–8 °C od istih u Niškoj kotlini. Jutra su tokom leta hladnija za 2–4 °C, čemu doprinosi i hladna voda Nišave. Prosečne godišnje temperature u Sićevačkoj klisuri su slične Niškoj, Pirotskoj i Belopalanačkoj kotlini u letnjim mesecima, dok su u zimskim bar za jedan stepen više u odnosu na Nišku kotlinu, gde su zimski meseci uvek hladniji, a letnji topliji.[33]
Srednje temperature godišnjih doba u Sićevačkoj klisuri (1950—2009)
Godišnje doba
Zima
Proleće
Leto
Jesen
Srednja temperatura
1,53 °C
11,87 °C
21,37 °C
12,07 °C
Najhladniji mesec je januar sa prosečnom temperaturom od -0,6 °C. Najtopliji mesec je jul sa temperaturama koje variraju od 20 °C do 22 °C.[33] Mala amplituda srednje mesečne temperature svrstava Sićevačku klisuru i njenu okolinu u najtoplija područja Srbije. Takođe ona je u proseku toplija od drugih klisura u Srbiji, jer se njene stenovite osojne strane intenzivno zagrevaju u toku dana. Jeseni su toplije od proleća.[34]
U Sićevačkoj klisuri duvaju; severni vetrovi (Košava), severozapadni, „Sićevac“, „Jugo“ i drugi;[31][35]
Pregled vetrova koji duvaju kroz Sićevačku klisuru
Naziv vetra
Karakteristike
Košava
Severni vetar (severnjak, „svinjomorac“), koji se javlja iz severoistočnog pravca. Nema veliku čestinu i duva znatnom jačinom u hladnijoj polovini godine.
Sićevac
To je vetar koji duva kroz Sićevačku klisuru i najsnažniji je vetar u ovoj oblasti. Često je olujnog karaktera.
Jugo
Topao i veoma nepovoljan vetar za poljoprivredne useve i stoku. On isušuje tlo, useve i voće, tako da se biljke pod njegovim uticajem „sparuše“, a stoka mršavi i gine.
Severozapadni vetar
To je najučestaliji vetar na prostoru klisure, koji duva brzinom od 1,5 m/sec do 2,9 m/sec.
Oblačnost u Sićevačku klisuru donose zapadni vetrovi, dok svi ostali vetrovi uglavnom uzrokuju vedro vreme. Najveća oblačnost je tokom zime, a maksimum dostiže tokom meseca decembra kada je 7,8 desetina neba pokriveno oblacima. Smanjenje oblačnosti počinje sa prvim prolećnim mesecima i traje do septembra.[35]
Oblačnost u Sićevačku klisuru donose zapadni vetrovi, dok svi ostali vetrovi uglavnom uzrokuju vedro vreme. Najveća oblačnost je tokom zime, a maksimum dostiže tokom meseca decembra kada je 7,8 desetina neba pokriveno oblacima.
Iako područje Sićevačke klisure karakteriše mala količina padavina, od 551 do 586,8 mm atmosferskih taloga godišnje, ona zbog svoje celokupne zaklonjenosti ima veću relativnu vlažnost od svog okruženja. Zato su u njoj ublažena i dejstva mrazeva, vetrova i suša, a magla se javlja češće i traje duže. Izražena jutarnja rosa česta je pojava zbog povećane relativne vlažnosti vazduha. Najkišovitiji meseci su maj i oktobar (tada duvaju vlažni zapadni vetrovi), dok su septembar i februar sa najmanje kiše (pod uticajem suvih hladnih vetrova). Oko 68% padavina izluči se u toku vegetacionog perioda.[31] Ovaj režim se, nažalost, u uslovima globalne promene klime na Zemlji menja i u Sićevačkoj klisuri, „tako što u toku letnjih meseci, kada je najveća temperatura ima i najvećeg odsustva padavina (tzv. aridni meseci). U prvih deset godina 21. veka, po nepisanom pravilu, padavina nema u letnjim mesecima ili su toliko kratkotrajne, da to veoma podseća na odlike Jadranskog primorja.“[36]
Danas su u odnosu na snegovite godine, kao u većem delu Srbije, i na ovom prostoru češće godine kad sneg izostane.[37] Takve je i prva decenija 21. veka, kada su zime sa vrlo malo snega, najverovatnije zbog globalnih klimatskih promena na zemljinoj kugli.[38]
Pre početka savremenih klimatskih promena u Sićevačkoj klisuri, snežni pokrivač je često dostizao značajnu visinu da su vozovi ostajali zavejavani na železničkoj pruzi (pedesetih godina 20. veka). Zato su parne lokomotive za zimske uslove rada bile snabdevene specijalnim raonicima. Tada su mnoga naselja mesecima bila odsečena od Niša ili Bele Palanke. Jedna od takvih zima bila je 1875, kada je sneg koji je napadao 10. novembra, bio dubok 142 cm i održao se čak do 2. aprila.[39]
Klimatski faktori na koridoru auto-puta E-80, deonica Prosek —Bela Palanka (u rejonu Sićevačke klisure)[40]
Metereološke stanice
Srednja godišnja temperatura vazduha
Prosečna vrednost srednjih godišnjih padavina (mm)
Srednji datum prvih snežnih padavina
Srednji datum poslednjih snežnih padavina
Prosečna godišnja oblačnost (n/10)
Trajanje sunčanog vremena (%)
Srednja vrednost godišnjeg vazdušnog pritiska (mb)
Najznačajniji vodotoci Sićevačke klisure su leve pritoke Nišave(na slici)
U hidrografskom pogledu površinske vode područja Sićevačke klisure pripadaju Crnomorskom slivu, koje se preko Dunava ulivaju u Crno more.
Sićevačka klisura je siromašna vodom, zbog propustljivosti krečnjaka, kroz čije pukotine padavine poniru do vododržljivih slojeva. Na prelasku krečnjaka u vododržljive stene (mahom crveni peščari) voda izbija na par mesta u obliku manje-više snažnih vrela, koja su raspoređena duž oboda Sićevačke klisure. Postoji nekoliko izvora, sa značajnijom izdašnošću, koji su kaptirani i koriste se za vodosnabdevanje lokalnih naselja.[41]
Reka Nišava je najznačajniji vodotok na području Sićevačke klisure u koji se ulivaju njene leve pritoke: Crvena reka, Ostrovička reka, Kunovička reka i Jelašnička reka.[41]
Vodni režim Nišave i njenih pritoka je prvenstveno uslovljen godišnjom raspodelom atmosferskog taloga i temperaturom, kao i petrografskim sastavom tla, reljefom i rasporedom vegetacije šireg prostora Sićevačke klisure. Nišava je erozivna baza svim dolinama, suhodolcima, bujicama i jarugama koje sa svojim dolinama po pravilu presecaju prostor klisure. Voda u njima povremeno otiče nakon topljenja snega ili obilnih padavina, dok su u sušnom periodu obično bezvodne. Krečnjački sastav zemljišta preko kojeg na pojedinim mestima teku potoci ili bujice čini da se one ponekad ponašaju kao ponornice, jer obrazuju podzemne kraške tokove.[5]
Na osnovu podataka RHMZ Srbije o kvalitetu vode na reci Nišavi, karakteristični parametri kvaliteta vode uglavnom prelaze normirane vrednosti (u odnosu na propisanu IIa i IIb klasu), i najčešće su u III klasi, ali se često kategorišu „van klase“.
Kvalitet podzemnih voda je uglavnom zadovoljavajući. U principu BPK nivoi su blizu ili iznad graničnih vrednosti. Nivoi ukupnog suvog ostatka su u granicama, ali se značajno razlikuju. Nivoi suspendovanih materija su promenljivi i povremeno prelaze granične vrednosti. Kiselost (pH) i nivoi nitrata i fosfora generalno nisu alarmantni. Upotreba pesticida i đubriva u poljoprivrednim oblastima Sićevačke klisure je ograničena, zbog (loše) ekonomske situacije. Pojačana aktivnost može dovesti do povećane upotrebe pesticida, uz negativan uticaj na kvalitet podzemnih voda.[42]
Izvorišta u Ljuberađi, Divljani, Mokri i Krupcu, kao deo Nišavskog regionalnog podsistema vodosnabdevanja („NIVOS“), cevovodom prečnika 100 cm koji prolazi celom dužinom klisure uz korito Nišave sve do Niša,[43] snabdevaju kvalitetnom pijaćom vodom većinu naselja u Sićevačkoj klisuri. Voda je standardno visokog i pouzdanog kvaliteta.[42]
Geotermalne vode u Sićevačkoj klisuri otkrivene su na području Ostrovice. Vode imaju temperaturu 22 °C. Izdašnost izvora je oko 10 l/sec. I pored njihovog dobrog kvaliteta i mogućnosti da se koristi kao voda za flaširanje, ta mogućnost nije iskorišćena.[41][44]
Formiranje i obnavljanje ruralnih naselja u kojima je ostala „razređena“ populacija na prostoru Sićevačke klisure završeno je krajem 15. veka, nakon što je pre i tokom prve polovine 15. veka Ponišavlje više puta stradalo u ratnim razaranjima turske vojske (1413, 1426, 1443/1444, 1454), i bilo praćeno masovnim iseljavanjem stanovništva.[45]
Prvi pisani tragovi o naseljima u Sićevačkoj klisuri datiraju upravo iz ovog perioda, kada se u turskom katastarskom popisu (1498) navode Kunovica, Jelašnica i Prosek.[46] Ova seoska naselja održala su svoj kontinuitet i tokom 16. veka, kada se pored njih prvi put pominju Gradište i Dolac (selo). Ostala naselja se ne navode u pisanim dokumentima do 19. veka, ali je evidentno da su formirana pre i tokom 18. veka.[3][45]
Naseljena mesta i granice Sićevačke klisure (označene strelicama)
Sićevačka klisura je tokom turskog vladavine bila, zbog svojih geografskih karakteristika, izolovana od glavnih saobraćajnih pravaca i do 18. veka predstavljala jedno od najpoznatijih hajdučkih prebivališta i prihvatilište stanovništva Ponišavlja koje se od Turaka ovde sklanjalo u zbegove. Iz ovakvih privremenih naselja formirana su početkom 18. veka Ostrovica i Sićevo, kao i Ravni Do, začitlučen u 18. veku ili početkom 19. veka. U to vreme su sasvim izvesno postojala i naselja Crnče i Lanište, koja su 1837/1838. premeštena sa prvobitne lokacije zbog epidemije kuge,[47] jer su zbog neposredne komunikacije sa Belopalanačkom kotlinom bila prva na udaru epidemije koja se u više talasa javljala iz pravca Sofije i Pirota.[45][48]
Sa pojavom teritorijalnog grupisanja i razređivanja stanovništva Sićevačke klisure u drugoj polovini 20. veka, značajno je menjan tradicionalni razmeštaj ruralnih naselja Sićevačke klisure. Demografsko pražnjenje naselja (Kunovica, Ravni Do, Gradište, Crnče, Lanište i Dolac — selo) i delova naselja (Selo u Proseku, Sredselo, Ovamnja, Onamnja i Donja mala u Ostrovici, Selo u Laništu i dr.), kao i raseljavanje naselja (Manastir) praćeno je preseljavanjem i pojačanom koncentracijom stanovništva u novoformiranim fizionomskim delovima Proseka (Naselje Prosek), Ostrovice (Naselje Ostrovica), Laništa (Naselje Lanište), Sićeva (Naselje Sićevo i Naselje Sveta Petka), i Jelašnice (Hanovi, Rudnička kolonija i Ispod kolonije).[45]
Mrežu naselja na područje Sićevačke klisure čine delovi gradskih opština Niška Banja i Bela Palanka, pri čemu su sva naselja ruralnog tipa. Od jedanaest naselja; osam (72,72%), Gradište, Crnče, Ravni Do, Ostrovica, Sićevo, Prosek, Manastir i Kunovica, sa 1.938 (53,75%) stanovnika,[49] pripadaju užoj naseobinsko-teritorijalnoj zoni (naselja i naseobinske teritorije u okviru granica Sićevačke klisure), a tri (27,28%), Dolac (selo), Lanište i Jelašnica, sa 1.668 (46,25%) stanovnika,[49] pripadaju široj naseobinsko-teritorijalnoj zoni Sićevačke klisure (delovima atara u okviru njene granice).[45]
Od ukupno broja naselja (11), sedam (63,6%) spada u kategoriju izrazito malih, ispod 100 stanovnika, koja obuhvataju 7% ukupne populacije. U kategoriji većih naselja, sa preko 500 stanovnika spada četiri (36,4%) sa 93% ukupne populacije (prema Popisu stanovništva iz 2011[49]).
Većina naselja u klisuri prihvatila su antičku zbijenost pod Čukom, ali i pojatsku zaseljenost širom okoline (atara). Zato se naselja na području Sićevačke klisure, sa morfološkog aspekta, svrstavaju se u dva tipa:
zbijeni tip naselja, u dolinskim delovima Nišave i pobrđu, Jelašnica, Prosek, Ostrovica, Sićevo, Gradište,
razbijeni tip naselja, u brdskim delovima, izdeljena na zaseoke, Manastir, Crnče,
Prema nadmorskoj visini izdvajaju se dva tipa naselja: brdski koji je najzastupljeniji (400–700 m), i dolinski tip (200–400 m) (Jelašnica, Prosek, Ostrovica).
O kućama i sadržajima u njihovim dvorištima i okućju u antičko doba, a i kasnije po zaseljavanju Slovena, ima veoma malo materijalnih tragova. Po analogiji sa drugim krajevima istočne Srbije, naselja u Sićevačkoj klisuri su bila primitivna (više nalik kolibama i zemunicama), dvorišta nisu postojala, a zgusnutost sela je bila evidentna. Malo materijalnih podataka postoji i iz vremena Osmanlijskog carstva.[50]
Kuće, sve do početka 20. veka, bile su primitivne, prekrivene slamom ili granjem, neokrečene, jedva prepoznatljive, jer je sve bilo sagrađeno od prirodnog materijala i uklapalo se u okolinu. Najstarije kuće imale su samo jednu prostoriju sa ognjištem, a stoka se čuvala u istoj kući zajedno sa ukućanima (odvojena od njih samo ogradom). Unutrašnjost kuća je bila zadimljena i čađava, jer nije postojao odžak.[50]
Kasnije su kuće evoluirale, dobile su temelj od kamena, odžak sa ognjištem u kome se dimilo meso, a stoka je izdvojena od kuće i „utorena“ u poseban deo dvorišta. Takve kuće su bile zastupljene za vreme Osmanlija. Kako su Sloveni u vreme Osmanlija živeli u porodičnoj zadruzi s kraja vladavine Osmanlija kuće su imale i više prostorija, tavan i krov na četiri vode (pre toga krov je bio okrugao ili poluokrugao).[50]
Prostorne, ruralne celine, u ovim krajevima, nastajale su kao rezultat nužde ili potrebe da se dođe do krova iznad glave uvek u skromnim razmerama, ...zašto ne reći i vrlo ograničenih, sirotinjskih materijalnih mogućnosti.[50] Dakle, kuće u kojima je do tada dominirao prirodni materijal-tugla, slama, bondruk, drvo, sada se grade najčešće od pune (pečene) cigle, tesanog kamena, i po prvi put prekrivaju ćeramidom, da bi tek nešto kasnije (skraja 20. veka) nove tehnologije materijala zauzimale prioritetnu poziciju. Kuće tada dobijaju prozore, na koje se postavlja staklo, kreče se krečom, i grade strehe i tremovi (verande, čardaci, ćoške), a kako je klisura bila vinogradarski kraj sve više i podrumi za smeštaj bačvi sa vinom. Kuće su se prvo gradile u geometrijskoj konstrukciji, a kasnije dobijaju i arkade. Tako je s početka 20. veka (između dva rata) nastao tzv. nišavsko-moravski tip kuće.[50][51]
Urbarhitektura i brdski tip naselja u Sićevačkoj klisuri
Vinski podrum s početka 20. veka s pomoćnom zgradom i lođom
Kuća u Sićevu s početka 20. veka,s tremom i vinskim podrumom.
U funkcionalnom pogledu u 20. veku matricu ruralnih naseobina Sićevačke klisure činili su dominantno stambeni objekti, ali sve više i pomoćne zgrade, za smeštaj letine, poljoprivrednih alatki, prevoznih sredstava, stoke, izdvojenih ognjišta itd. Tako su seoska dvorišta stešnjena ograničenim prostorom reljefne plastike klisure, postajala sve tešnja i prenatrpanija objektima.[50][52] Posle Drugog svetskog rata kuće su počele da dobijaju bolja konstrukciona rešenja: veći broj prostorija, trem, patos umesto zemlje čvršći građevinski materijal (beton, crep, cement, ciglu, gvožđe). Dvorišta su počela da se diferenciraju u baštu, (ograđenu od stoke) i ekonomski deo u kome se obavljala privredna delatnost. Tako su se kuće u svom izgledu sve više udaljavale od svoje tradicionalne (nišavsko-moravske) osnove.[50]
S kraja 20. veka kuće u Sićevačkoj klisuri počele su da dobijaju bolja konstrukciona rešenja. Dvorišta su počela da se diferenciraju u baštu, (ograđenu od stoke) i ekonomski deo. Sve to je ova naselja udaljavalo od svoje tradicionalne (nišavsko-moravske) osnove
Vikend naselja na prostoru Proseka i ManastiraDeo od 7 vikend naselja koliko je izgrađeno na prostoru Sićeva s kraja 20. i početkom 21. veka
Privremena naseljenost u Sićevačkoj klisuri ima viševekovni kontinuitet a u prošlosti je bila isključivo vezana za razvoj privremenih stočarskih naselja, koja su do sredine 20. veka imala veliki značaj u seoskom privređivanju ovog kraja.[48] Paralelno sa procesom njihovog odumiranja s kraja 20. i početkom 21. veka razvijaju se vikend naselja, kao nove forme privremene naseljenosti (sezonske i povremene) Sićevačke klisure. Imajući u vidu specifičnosti razvoja vikend naselja, čija je osnovna namena potreba stanovništva za odmorom i rekreacijom, poslednjih dvadeset godina, sa preseljavanjem domaćinstava u stanove za rekreaciju, sve prisutnija je promena njihove prvobitne namene, u 13,2% objekata prema podacima iz 2001.[53]
Vikend naselja u Sićevačkoj klisuri locirana su u podnožju vrhova Suve planine (1.810 m) i Svrljiške planine (1.334 m), na dolinskim stranama Nišave u visinskom pojasu od 220 m (Ćemer) do 420 m (Kurašnica). Vikend naselja u Sićevačkoj klisuri su sagrađena u atraktivnim zonama očuvane prirode i dobre saobraćajne povezanosti sa Nišom, kao najbližim urbanim centrom, što je uz uticaj ostalih faktora pogodovalo procesu transformacije privremene (vikend) naseljenosti u trajnu (stalnu) naseljenost.[53]
Petnaest vikend naselja (sa 93,4% vikend kuća) nalazi se na sledećim lokacijama u Sićevačkoj klisuri, na području:
Sićeva sedam (Kulina, Kusača, Kutleš, Meči dol, Sveta Petka, Crvenica i Šutevac),
Proseka i Manastira četiri (Konjuša, Ćemer, Krnja, Manastir i severni deo Vlaške šume),
Kunovice, Ostrovica, Laništa i Jelašnice nalazi po jedno vikend naselje (Kurašnica, Naselje Ostrovica, naselje Lanište i južni deo Vlaške šume).
U ovim naseljima razmešteno je 983 vikendica (od ukupno 1.179, prema popisu iz 2002), što u odnosu na šezdesete godine 20. veka, kada ih je na ovom prostoru bilo registrovano 97, predstavlja desetostruko uvećanje. Stambene zgrade predviđene za odmor, javljaju se razbacane u okviru ili u neposrednoj blizini seoskih naselja.[53]
Raspoloživa istorijska građa, i drugi izvori, ukazuju na viševekovnu naseljenost Sićevačke klisure pretežno srpskim stanovništvom.[54] Praćenje kontinuiteta starinačkog stanovništva, koje većinom datira iz srednjovekovnog perioda, u velikoj meri je otežano zbog promenljivosti i naglašene nestabilnosti ovog prostora pod dejstvom mnogobrojnih i raznovrsnih istorijsko-geografskih prilika–ratna razaranja praćena iseljavanjem stanovništva i kasnijim obnavljanjem naselja, postojanje privremenih naselja („zbegova”), čitlučenje pojedinih naselja itd.[3]
Preraspodele stanovništva je osnovna odlika razvoja naselja Sićevačke klisure;[54]
naseljavanje (doseljavanje) ili preseljavanjem iz slabije razvijenih sela u ekonomski značajnija naselja,
demografsko pražnjenje velikog broja naselja i raseljavanje pojedinih sela.[54]
Doseljeničko stanovništvo naselja Sićevačke klisura je najvećim delom poreklom iz susednih naselja, krajeva i zemalja (Bugarska) i može se grupisati u tri osnovne grupe:[7][54]
Najstariji doseljenici (pozni period turske vladavine)
Stari doseljenici (od početka 20. veka do Drugog svetskog rata)
U starije doseljenike spadaju familije i porodice u naseljima Dolac–selo (poreklom iz Gradišta), Kunovica (poreklom iz Čukljenika) i Jelašnica (gde je u većem obimu bilo prisutno doseljavanja porodica raznovrsnog migracionog porekla sa prostora Srbije, pa i šire, nakon otvaranja rudnika uglja (1889), a pogotovo između dva svetska rata).[54]
Novi doseljenici (sredina 20. — početak 21. veka)
Grupi novih doseljenika na ovom prostoru pripadaju porodice doseljene nakon završetka Drugog svetskog rata većinom u naseljima Prosek, Jelašnica, Sićevo i Ostrovica. U ovim naseljima je ujedno i najveće učešće imigracionog u ukupnom stanovništvu Sićevačke klisure–37,5%, od čega je najveći broj (92,4%) doseljeno posle Drugog svetskog rata.[54]
Pregled naselja u Sićevačkoj klisuri i kretanje ukupne populacije u njima od 1878. do 2011. [48][49][55][56][57]
Redistribucija-raseljavanje i iseljavanje stanovništva[uredi | uredi izvor]
Redistribucija stanovništva je osnovna odlika savremenog razvoja naselja Sićevačke klisure i posledica je preraspodele stanovništva preseljavanjem iz slabije razvijenih sela u ekonomski značajnija naselja, kao i demografskog pražnjenja velikog broja naselja i raseljavanja pojedinih sela.[54]
Iseljavanje stanovnika iz Sićevačke klisure prisutno je u svim fazama naseobinskog razvoja. Teško ga je preciznije rekonstruisati za vreme turske vladavine, ali je svakako bilo prisutno, u manjem ili većem obimu, tokom važnih istorijskih događaja šireg područja u prvoj polovini 15. veka (ratno razaranje Ponišavlja), krajem 17. veka i početkom 18. veka (Velike seobe Srba), početkom 19. veka (Prvi i Drugi srpski ustanak), sredinom 19. veka (Niška buna) i kasnije.
Redistribuciju stanovništva karakterišu preseljavanja stanovnika iz slabije razvijenih sela; (Gradište, Lanište, Crnče, Dolac (selo), Kunovica, Ravni Do i Manastir) u ekonomski značajnija naselja (Sićevo, Ostrovica i Jelašnica), kao i preseljavanjem žitelja na nove lokacije (pored postojeće i novoplanirane trase magistralnog puta
Niš–Dimitrovgrad) i formiranjem fizionomskih delova u okviru postojećih atara, povoljnijih sa aspekta savremenog načina života i rada ruralne populacije.
Pored navedenog doseljavanja stanovništva iz pasivnih naselja Sićevačke klisure, na ovim lokacijama je prisutna i značajna koncentracija stanovništva iz matičnih sela, preseljenih iz starih fizionomskih delova u nove (npr. u Naselju Prosek se nalazi 41 kuća Prosečana, u Naselju Ostrovica 40 kuća ostrovičkih familija, u vikend naselju Vlaška Šuma 18 kuća Jelašničana...).
Do sredine 18. veka doseljavanje je imalo veći obim od iseljavanja, obzirom da se stanovništvo sklanjalo od Turaka i formiralo zbegove u Sićevačkoj klisuri. Deo populacije se trajno zadržao, a poznato je da su iz takvih zbegova formirana sela Sićevo i Ostrovica. Po oslobođenju od Turaka iseljavanje stanovništva je bilo prisutno u manjem obimu (trajno preseljavanje pečalbara u okolinu Smedereva, Rumuniju i druge krajeve), obzirom da naselja beleže kontinuirani porast ukupne populacije.
Intenzivan industrijski razvoj okolnih urbanih centara (Niš, Bela Palanka, Pirot) praćen je, od 1960. do 1990, iseljavanjem stanovništva, najvećim delom u Niš i njegova prigradska naselja. Na taj način je došlo do demografskog pražnjenja manjih i ekonomski slabijih naselja Sićevačke klisure.
U Sićevačkoj klisuri je nakon Drugog svetskog rata iseljeno i „ugašeno“ 334 kuće — 68 kuća u Gradištu, 61 kuća u Kunovici, 59 kuća u Crnčetu, 52 kuće u Dolcu (selo), 41 kuća u Ravnom Dolu, 40 kuća u Manastiru i 13 kuća u Laništu. U ovim naseljima je ukupno stanovništvo od 1948. do 2002. smanjeno 5,7 puta.[45]
Prosek je jedino naselje u Sićevačkoj klisuri sa kontinuiranim porastom ukupne populacije od sredine 20. veka do 2002. (pogotovo od 1990), a Jelašnicu, Ostrovicu i Sićevo karakteriše stagnacija stanovništva sa tendencijom opadanja zadnjih decenija.[45]
Prema rezultatima popisa iz 2011. tendencija opadanja stanovništva je registrovana u svim naseljima Sićevačke klisure. Najznačajnija je u naseljima Gradište, Sićevo, Kunovica, Ostrovica, Crnče, a jedino u Proseku nije bilo bitnih promena.[49]
Ako se pored negativnog prirodnog priraštaja (-29,1‰), nepovoljne starosne strukture i visokog učešća starog stanovništva u ukupnom (preko 30%), uzme u obzir i činjenica da 10% dnevnih migranata planira da se u bližoj budućnosti preseli u naselja gde obavlja funkciju rada (većinom Niš i njegova prigradska naselja), za očekivati je u perspektivi dalje opadanje ukupne populacije u svim naseljima Sićevačke klisure.[45]
Privreda naseljenih mesta u Sićevačkoj klisuri nalazi se u fazi recesije i karakteriše je pad društvenog proizvoda, visoka stopa nezaposlenosti, zastarelost mašina i opreme, niska produktivnost rada i ekonomičnost poslovanja. Glavne privredne delatnosti su vinogradarstvo, tradicionalna poljoprivreda (ratarstvo, stočarstvo, pčelarstvo i skupljanje lekovitog bilja i šumskih plodova), dok su delatnosti tercijarnog sektora slabo razvijene (trgovina, ugostiteljstvo, turizam i saobraćaj).[58]
Naseljena mesta u Sićevačkoj klisuri koja su teritorijalno u sastavu Opštine Bela Palanka (koja je među 40 najnerazvijenijih opština na teritoriji Republike Srbije) istih su karakteristika nerazvijenosti sa naseljima približne veličine u ovoj opštini.[59] Ništa bolja situacija nije ni u naseljima koja pripadaju razvijenijoj Opštini Grada Niša. Najveći deo privredne aktivnosti odvija se u sedištima navedenih opština (Niš i Bela Palanka), pa zato radno sposobno stanovništvo naselja Sićevačke klisure gravitira naseljima koja su van ovog područja.[7][58]
Plodno zemljište, pogodno za ratarsku proizvodnju, zastupljeno je u manjem obimu, uglavnom u nižim područjima klisure duž Nišave i u Ostrovičkoj kotlini, gde se smenjuje sa livadama i šumama. Zbog velike usitnjenosti poljoprivrednih poseda, smanjene su mogućnosti upotrebe savremenih agrotehničkih mera i poljoprivredne mehanizacije, prinosi su prilično skromni.[58]
Na ovom prostoru, postoje uslovi za razvoj vinogradarstva i voćarstva, tradicionalno vezanog za proizvodnju grožđa, šljive i jabuke, a u poslednje vreme sve atraktivniju proizvodnju jagodičastog i bobičastog voća, naročito maline i kupine. Voćarstvo je takođe, nedovoljno razvijeno i odlikuje se ekstenzivnošću i niskim prinosima po stablu.[60]
Vinogradarstvo, kao tradicionalna grana poljoprivrede, po čemu je vekovima poznat ovaj kraj neguje se u obodnim delovima Sićevačke klisure, najviše u Sićevu (koje je 1924. imalo 960.000 čokota vinove loze), Proseku i Ostrovici.[58]
U poslednje vreme, u skladu sa režimima zaštite Sićevačke klisure, kao posebne grane poljoprivrede sve više dobijaj na značaju, sakupljanje šumskih plodova i lekovitog bilja, proizvodnja organski gajene hrane i ribolovni turizam (s obzirom na očuvanu životnu sredinu, u područjima klisure bez upotrebe mineralnih đubriva, pesticida i ostalih agrohemijskih mera).[58]
Lekovito bilje koje se javlja na ovom području je mnogobrojno najveći značaj imaju: kamilica — Matricaria chamomila L, kantarion — Hypericum perfolatum Lo, majčina dušica — Thymus serrpyllum L., hajdučka trava — Achilea milefulium L, glog — Crategus monogyna Jucd., zova — Sambucus nigra L., kleka — Juniperus communis L., divlja ruža — Rosa canina L. i mnoge druge. Za farmaceutske svrhe od lekovitog bilja koriste se nadzemni delovi: list, cvet, plod, i podzemni delovi: koren, koji se posebnim metodima dorađuju i prerađuju u finalne proizvode.
Među plodovima šumskog drveća i drugih biljaka u ovom području najveći značaj imaju: borovnica — Vaccinium myrtilus, kupina — Rubus ulmitolius, jagoda — Fragaria vesca, malina — Rubus idaeus, glog — Crataegus sp., kleka — Juniperus communis, lešnik — Corylus avelana, dren — Cornus mas, divlja jabuka — Malus silvestris, divlja kruška — Pyrus piraster, divlja trešnja — Prunus avium itd.
Veliki deo poljoprivrednih površina je pod livadama i pašnjacima, što je komparativna prednost područja Sićevačke klisure za razvoj stočarstva. Međutim usled slabe primene agrotehničkih i agrohemijskih mera, prinosi trave i sena na livadama i pašnjacima su skromni (uglavnom se može izvući jedan otkos), i zato se uglavnom koriste za slobodnu ispašu. Zato je stočarstvo i stočarska proizvodnja za tržište, i pored komparativnih prednosti područja, nedovoljno razvijena i usmerena uglavnom na zadovoljenje ličnih potreba lokalnog stanovništva. Primetna je i slaba zastupljenost farmskih životinja po jedinici poljoprivredne površine, a uslovi u kojima se čuvaju životinje su najčešće neadekvatni i prostorno i higijenski.[7][58]
Vinogradarstvo, je tradicionalna grana poljoprivrede u Sićevačkoj klisuri
Vinogradarstvo (levo), i proizvodnja vina u vinarskim podrumima (desno) je tradicionalna grana poljoprivrede u Sićevačkoj klisuri
Hidropotencijal Nišave u Sićevačkoj klisuri, u privredne svrhe, iskorišćen je za sada na dva mesta izgradnjom male hidroelektrana u Ostrovici (MHE „Sveta Petka“) i Sićevu (MHE „Sićevo“).[61]
Profesor Đorđe Stanojević, u svojoj knjizi „Električna industrija u Srbiji“ iz 1900. godine, zapisao je: „Posle Morave na red bi došla Nišava, koja se vrlo zgodno može upotrebiti u Sićevačkoj klisuri i tu dobijena struja sprovesti u Niš.“[62] Bilo je potrebno gotovo deset godina da se ostvari ideja o kojoj je govorio. Na slici: hidrogenerator mini hidroelektrane (MHE) „Sićevo“
Prva hidroelektrana bila je MHE „Sveta Petka“ (ili „Vila sa Nišave“ kako je iz milošte zovu meštani), snage 0,60 MW, prve kilovate električne energije, proizvela je 21. septembra1908. Od te godine ona nije prestajala sa radom više od sto godina. Za izgradnju MHE „Sveta Petka“ zaslužni su meštani sela Sićeva, i njen inicijator Todor Milovanović, tadašnji predsednik opština Niš. Oni su čak stupili i u kontakt sa našim velikim naučnikom Nikolom Teslom, koji je idejni projektant ove mini hidroelektrane (MHE). Tesla je zbog toga proglašen počasnim građaninom Sićeva. MHE „Sveta Petka“ počela je sa radom 13 godina posle prve hidroelektrane na svetu izgrađene na reci Nijagari (1895. — SAD) i bila je prva državna elektrana koja je osvetljavala grad Niš. Profesor Tehničkog fakulteta u Beogradu, Aćim Stevović projektovao je branu, kanale i zgrade, dok je kompletna oprema kupljena u Nemačkoj od firme „Siemens Schuckert Werke“ i dan danas je u funkciji. Električna energija je do Niša stizala dalekovodom dužine 25 km pod naponom od 8 kV.[63]
Druga mala hidroelektrana „Sićevo“ izgrađena je skoro na samom kraju uskog i strmog klanca Sićevačke klisure, u podnožju sela Sićeva. Oko šest kilometara nizvodno od MHE „Sveta Petka“, nalazi se velika pokretna brana MHE „Sićevo“. Osnovu za izgradnju ove elektrane predstavljala je koncesija koju je grad Niš dobio za potrebe izgradnje MHE „Sveta Petka“. Radovi na izgradnji MHE „Sićevo“ snage 1,35 MW, započeti su maja1921. angažovanjem inženjera Deklera iz Beča, čiji je zadatak bio da snimi teren i prikupi potrebne podatke na osnovu kojih je firma „Siemens-Schuckert“ izradila projekte. Građevinski radovi su započeli 8. oktobra1928. I kada se očekivao završetak radova, u leto 1929, desilo se neverovatno nevreme sa poplavom, koja je odnela veći deo građevinskog materijala sa gradilišta i oštetila dobar deo izvedenih radova. Slična nepogoda zadesila je gradilište i naredne godine, tako da je sve to uticalo na produžetak rokova i poskupljenje radova. Hidroelektrana „Sićevo“ konačno je 1931. prvo puštena u probni rad, a početkom decembra 1931. i u redovni pogon, sa dve godine zakašnjenja, ili devet godina od nabavke opreme. MHE „Sićevo“ je i danas u funkciji kao sastavni deo Elektroprivrede Srbije.[64]
Infrastruktura hidroelektrane „Sićevo“ u Sićevačkoj klisuri
Brana na Nišavi (levo) ispod naselja Sićevo (sa odvodnim kanalom dugim 2 km) koja je granica između prvog (Kusača) i drugog dela klisure, snabdeva vodom MHE „Sićevo“(desno)
Prema oskudnim zabeleškama putopisaca u antičkom i srednjovekovnom dobu prostor između Niške i Belopalanačke kotline Ploča, Kunovička površ i Sićevačka klisura bio je pojas nepreglednih i teškoprohodnih šuma. Desni, severni obod klisure je obešumljeniji u odnosu južni obod koji pripada Suvoj planini. Glavi razlog za to je sastav krečnjaka, veća insolacija južnih padina i dobrim delom nekontrolisana seča, pa i spaljivanje šuma u 19. veku.
Deo nekadašnjeg šumskog pokrivača Sićevačke klisure danas čine u višim predelima bukve a u nižim hrast u raznim varijantama. Dominantno je izražena u migracijom ispražnjenim područjima Sićevačke klisure pojava prirodne vegetacije (niskog rastinja) u vidu žbunja, šikare, šiblja itd.
I pored toga što su suženja Sićevačke klisure, na prvi pogled surova sa svojim ogolićenim stenovitim stranama, one imaju veliki značaj u očuvanju reliktnih flornih vrsta iz tercijera. Prvi uslov je, pre svega, očuvanje refugijalnog karaktera staništa i klisure u celini. Drugi uslov je, podatak da je Sićevačka klisura, kao i druge klisure srednjeg Ponišavlja u proseku toplija od drugih srpskih klisura, kao i da se njene stenovite strane izložene jugu jako zagrevane u toku dana. Međutim, za Sićevačku klisuru je od značaja i to da je u celini zaklonjena i da ima veću relativnu vlažnost od svog okruženja. Takođe su u njoj ublažena dejstva mrazeva, vetrova i suša, a magla se javlja češće i traje duže. Pojava jakih jutarnjih rosa ume da bude česta pojava zbog povećane relativne vlažnosti vazduha. Prisustvo submediteranskih vrsta to apsolutno dokazuje, jer njima jako pogoduje modifikovana mezo klima klisure sa svojim povećanim prisustvom vlage u vazduhu i smanjenim ekstremima temperature.[65]
Deo florističkog bogatstva Sićevačke klisure
U florističkom bogatstvu, Sićevačka klisura se odlikuje brojnim biljnim vrstama čiji se rast odvija pod veoma specifičnim klimatskim uslovima, duž obala i litica kanjona Nišave
U florističkom bogatstvu i raznovrsnosti područja, Sićevačka klisura se odlikuje prisustvom 68 registrovanih endemskih vrsta biljaka, među kojima posebno mesto zauzimaju lokalni endemiti. Dosadašnje analize su pokazale da tri vrste, koje naseljavaju klisuru, pripadaju kategoriji za koje se osnovano sumnja da su iščezle na drugim teritorijama Srbije. U kategoriju krajnje (kritično) ugroženih vrsta (CR) pripada 20, kategoriju ugroženih vrsta (EN) 30, kategoriju ranjivih (VU) 80, kategoriji vrsta niskog rizika ugroženosti 125, dok za 9 vrsta nema dovoljno podataka o rasprostranjenosti.
Među reliktnim vrstama tercijarne flore Evrope kao reliktne u Sićevačkoj klisuri se pominju dve vrste roda Ramonda(Ramonda serbica),[66]Ramonda nathaliae i žalfija (jedna od najstarijih medicinskih biljaka), koje su ostatak suptropske flore Evrope i Mediteran a verovatno su afričkog porekla. Ramonda serbica je najsrodnija sa balkanskom vrstom Ramonda nathaliae od koje se pretpostavlja odvojila, još tokom tercijarne poliploidije u samostalnu vrstu. Brojnost populacije roda Ramonda u Sićevačkoj klisuri, na 5 m², varira od 10-350 individua u zavisnosti od konfiguracije stena i vegetacije. Prisustvo žalfije na ovom području objašnjava se time da životni uslovi u ovoj „mediteranskoj oazi” ne izlaze iz okvira istorijski uslovljene ekološke valence žalfije i ostalih termofilnih biljaka zastupljenih u asocijaciji (Artemisio-Salvietum officinalis), što svakako predstavlja osnovni uzrok njihovog opstanka u recentnom periodu na ovom području.
Navedene reliktna vrste Sićevačka klisura zakonom su zaštićena u Srbiji kao prirodna retkost.
Biljka Orobanche serbica G. Beck et Petrović 1885 je po prvi put nađena u Sićevačkoj klisuri ispod Pleša. Primerci nađeni na ovoj lokaciji uzimaju se kao holotip za komparaciju.
Na kraškim, ogolelim terenima klisure rastu i dve vrste žednjaka: Sedum album (beli) i Sedum acre (žuti), kao i značajno prisutna trnjina Prunus spinosa.
Navedene vrste predstavljaju najznačajnije endemite. Areal-spektar endemičnih biljnih vrsta veoma jasno ukazuje da se florogeneza Sićevačke klisure odvijala pod veoma specifičnim uslovima, koji se karakterišu spletom srednjoevropskih, mediteransko-submediteranskih i planinskih uticaja, što je posledica visinske i morfološke razuđenosti terena i burne geološke istorije čitavog područja.
Do sada je na području Sićevačke klisure registrovano oko 100 vrsta ptica, od čega oko 75 gnezdarica. Vrsta koja čini područje međunarodno značajnim je najveća sova na svetu, buljina(Bubo bubo) i još 32 vrste retkih ptica među kojima se kao najznačajnije, gnezdarice navode: osičar (Pernis apivorus), grabljivice; suri orao (Aquila chrysaetos), sivi soko (Falco peregrinus), kratkoprsti kobac (Accipiter brevipes), orao zmijar (Circaetus gallicus), lešinari; ćuk (Otus scops), sredozemna beloguza (Oenanthe hispanica), crvenoglavi svračak, žutokljuna galica i strnadica kamenjarka, poljska jarebica (Perdix perdix), ranije dosta brojna jarebica kamenjarka (Alectoris graeca), golubovi grivnaši (Columba palumbus) i dupljaši (Columba oenas), grlice (Streptopelia turtur) — kojih je sve manje, gugutke (Streptopelia decaocto), koje kao da potiskuju grlice), kreje (sojke), zelene žune (Picus viridis), detlići (Picidae), prepelice (Coturnix coturnix)), poljske ševe i u preletu za hladnih zima uočena je pojave divljih plovaka i gusaka. Prema nekim istraživanjima Kostića zabeleženo je „da se divljač danas znatno proredila usled krčenja šume i nastanjivanja, a jednim delom i zbog isušivanja tresava“[68]
Do skora je u klisuru iz pravca Mosora, jednog od vrhova Suve planine doletala i ugrožena bela kanja (Neophron percnopterus)[68], a klisura je jedno od poslednjih poznatih gnezdilišta ugroženog krškog sokola u Srbiji.[68] Goleti iznad Sićevačke klisure su bile jedno od najvećih gnezdilišta jarebice kamenjarke (Alectoris graeca) u Srbiji, koja je danas znatno ređa. Osobenost ovog područja predstavlja i mala kolonija retke bele čiope (Apus melba).[68]
Sićevačka klisura je od najranijih vremena predstavljala jednu od najvažnijih spona između Evrope sa jedne i Azije i Afrike sa druge strane odakle su u starim epohama dolazili najvažniji uticaju i impulsi za razvoja društvenih kulturnih i ekonomskih odnosa. Kroz Sićevačku klisuru su prolazili glavni magistralni evropski pravci na Balkanu, počev od tzv. „vija militaris“ u periodu Rima i Vizantije, „carigradskog druma“ u srednjovekovnom periodu u doba Osmanlija do transevropskog auto-puta E75 i njegove istočne grane E80 u 21. veku, koji Sićevačku klisuru čine raskrsnicom Evrope sa Malom Azijom i Crnomorskog područja sa Mediteranom.[2][69]
Zato se tragovi materijalne kulture na prostoru Sićevačke klisure mogu pratiti od praistorije, preko Rima i Vizantije, do postvizantijskog perioda. Slabo naseljena i bez kvalitetnih puteva, Klisura nije mnogo pominjana za vreme Osmanske vladavine. Sa pojavom hajduka ona je postala njihovo stecište, u novoformiranim naseljima, a sa prosecanjem pruge s kraja 19. veka i puta u 20. veku i stecište brojnih putopisaca, istoričara, umetnika koji su u njoj ostavili tragove savremene materijalne kulture[3]
Pored toga što se u geografskom pogledu Sićevačka klisura „odlikuje velikom zatvorenošću prirodnih veza sa okolnim oblastima“, kroz istoriju ona je bila vrlo često i prostor preko koga se protezala neka granica (etničkog ili administrativnog karaktera) velikih država i carstava, ili je bila „kvazi granično područje“ malih kratkovečnih državica, „koje su u stvari predstavlja sindrom Balkana“.[3]
Pojtingerova tabla (lat.Tabula Peutingeriane)[e]. Na slici je deo table koji pokazuje Naisus (Naissus -Naisso), kao i puteve koji vode do Naisusa. (u čijem središtu je, podvučeno plavo, Sićevačka klisura) sa navođenjem rastojanja od XXIV rimskih milja između Niša(Naissus) i Bele Palanke(Romesiana), najbolje ilustruje njen strateški položaj na magistralnom pravcu istok—zapad.[70]
Tri osnovne odlike koje su u prošlosti i sadašnjosti bile odlučujuće za razvoj Sićevačke klisure, njeno mesto u okruženju i stanje očuvanosti prirodnih vrednosti su;[3]
Osnovne odlike Sićevačke klisure u prošlosti i sadašnjosti od značaja za razvoj, mesto u okruženju i stanje očuvanosti prirode
Odlike
Osobenosti osnovnih odlika
Geografska
Ova osobenost klisure ogleda se u njenoj izolovanosti i odvajanju, koja je proistekla iz orografske zatvorenosti prostora visokim obodima planina, jedno vreme pokrivenim gustim neprohodnim šumama i njihovim sekundarnim tvorevinama.
Položajna
Položajna pripadnost važnom magistralnom pravcu Istok–Zapad, opredelio je Sićevačku klisuru kao prostor kroz koju su uvek išle vojske i brojna migraciona kretanja stanovnika Balkana
Granična
Granični položaj prostora klisure preko koga se protezala neka granica (etničkog ili administrativnog karaktera), možda je i odlučujuća odlika Sićevačke klisure iz koje su proistekle i druge posledice.
Teritorija Balkanskog poluostrva bila je nastanjena od pradavnih vremena. Naučnici smatraju da su zemlje zapadne i srednje Evrope bile naseljene već u prvom odseku pleistocena (diluvij, ledeno doba), a da se u oblastima Balkanskog poluostrva čovek pojavljuje u periodu poslednje kvartarne glacijacije (Virmska glacijacija). U to doba hladne klime pre više od 40.000 godina, večiti led spuštao se do 1.500 metara nadmorske visine. To su potvrdila i nedavno završena arheološka istraživanja dvaju pećina — Velike i Male Balanice (od 2006—2010), u okolini naselja Sićevo u Sićevačkoj klisuri. Prema tvrdnjama prof. dr Dušana Mihailovića, sprovedena istraživanja, na ovom nalazištu omogućila su prikupljanje više hiljada alatki koje je proizveo pračovek-neandertalac koji je živeo na ovom prostoru Srbije u društvenim zajednicama od 10-15 članova, od jedne do tri biološke porodice koje su se uglavnom bavile sakupljanjem plodova i lovom.[71]
Ova istraživanja dopunjena su i pronalaskom iz dubljih, starijih slojeva, pećine Male Balanice, gde je otkrivena vilica hominida, još drevnije ljudske vrste, koja je prethodila neandertalcu. Što znači da su istu pećinu, ali u različita vremena, nastanjivala dva tipa pračoveka, najverovatnije pre više od 150.000 do 600.000 godina.[ž]
Najnovijim istraživanjem Vilijama Rinka, iz Kanade, utvrđeno je da je fosil vilice iz Belanice star najmanje 397.000 godina tj da je verovatno stariji od 525.000 godina, i da pronađena vilica predstavlja najstariji istočnoevropski fosil srednjopleistocenskih hominida.[73]
Ono što je možda i najinteresantnije, ako bi se utvrdilo budućim istraživanjima, u jednoj od pećina u okolini Sićeva, onda bi to moglo značiti da je u jednom periodu neandertalski čovek živeo u praktičnoj kohabitaciji sa savremenim čovekom na prostoru Sićevačke klisure. Na to upućuje pronađen deo donje vilične kosti, za koji se veruje da je najstariji ostatak, jako primitivnog čoveka, koji je živeo u balkanskoj kotlini. Dobijeni datumi u dosadašnjim studijama pomeraju granice u proučavanju evolucije čoveka. Istraživanja su pokazala da je Balkan predstavljao „kapiju Evrope“ i bio jedno od tri refugijalna područja gde su ljudi, biljke i životinje našli utočište tokom glacijala.[73]
Sićevačka klisura — granica Tribala i Dardanaca[uredi | uredi izvor]
U 6. veku p. n. e.Tribali i Dardanci[z] su bili najveća i najmoćnija plemena u srednjem delu Balkanskog poluostrva. Centralna oblast Tribala, „tribalska ravnica“ je išla preko Ponišavlja. Labava etnička granica sa istočnim susedima, Dardancima, najverovatnije se uspostavljala na liniji koja je svojim osobenostima fizičkogeografskog karaktera to unapred određivala. Pretpostavka je da bi to mogla biti teško prohodna Sićevačka klisura i masiv Suve planine. Ta granica sigurno nije bila oštra, pa je dolazilo do etničkih mešanja na ovom prostoru između Tribala i Dardanaca.
Mlađe gvozdeno doba na tlu Srbije obeleženo je dolaskom Kelta i prodorima helenske civilizacije. Kelti su pokorili Tribale, zauzeli su deo autarijatske teritorije i zajedno s njima obrazovali moćno pleme Skordiska koje je obitavalo i na prostoru Sićevačke klisure.
Sićevačka klisura — rimska administrativna granica[uredi | uredi izvor]
Prodor Rimljana na Balkansko poluostrvo počeo je krajem 3. veka p. n. e. U vremenima rimskog nadiranja na Balkan, Ponišavlje i Sićevačka klisura u njemu imaju status graničnog područja. Prabalkanski narodi koji su u to vreme zatečeni na ovim prostorima, u težnji da održe svoj identitet, jednim delom su se sklanjali i na prostor geografski izolovane Sićevačke klisure i Suve planine kako bi se sa tog prostora žestoko suprotstavljali nadirućoj Rimskom carstvu. Zato se veći deo tih sukoba odigravao i na ovim prostorima tj u srednjem Ponišavlju.
U 3. veku posle Hrista Sićevačka klisura je bila u sastavu Dardanije, koja nije činila zasebnu provinciju, već je bila deo provincije Mezije (posle Gornje Mezije). Da bi krajem 3. veka bila u sastavu posebne provincije, Dakije.[74]
Gornja Mezija je zahvatala najveći deo Srbije. Samo jedan mali deo na jugoistoku pripadao je trećoj oblasti, Trakiji. Istočna granica Mezije od Kumanova preko Trna išla je severozapadno između Bele Palanke i Pirota. Na Ploči i Sićevačkoj klisuri nalazila se predeona granica između gradskih srezova (regija) Naisa — Niša (lat.Regio Naisstensis) i Remesijane — Bele Palanke (lat.Regio Remesiannis).
Iz rimskog perioda treba pomenuti i „Vojnički put“ (via militaris) ili „Rimski Vojnički put“ koji je zbog neprohodnosti obilazio Sićevačku klisuru sa južne strane, i iz Niša vodio kroz ravan kotline u dolinu Kunovice, pa je preko platoa Ploče prelazio razvođe Kunovice i Crvene Reke i vodio u Serdiku i dalje u Konstantinopolj.[75] „Jedan natpis pored puta Naissus — Serdica (u mestu Ihtiman kod Sofije) beleži da su za vlade Nerona, 61. godine naše ere, duž puta (via militaris) podignute krčme i prenoćišta (tabernae et preatoria), iz čega se zaključuje da je već u to doba put uglavnom bio završen“[76] Za nadgledanje ovog puta služila su i mnogobrojna utvrđenja, sagrađena u obliku četvorougla, sa okruglim kulama ili pojedinačne kule, kao i mnogobrojne naseobine rimskih veterana i drugih kolonista.[75]
Posle podele Rimskog carstva 395. godine n. e. na Zapadno i Istočno (Vizantija) ovo drugo je nasledilo neprestane borbe sa susednim plemenima na prostoru Istočne Srbije. U vreme Justinijana (527—565) došlo je do stabilizacije stanja, ali potom je usledila najezda Avara i Slovena na prostor Ponišavlja i današnje Istočne Srbije. Sloveni su započeli doseljavanje na prostor Sićevačke klisure u 5. veku.[77]
Najstarija istorija ovog prostora sve do Stefana Nemanje bila je u znaku neprestanih borbi, bilo sa Bugarskom, bilo sa Vizantijom, uz istovremenu unutrašnju borbu srpskih kneževa — članova iste porodice [i]— za prevlast. Od treće decenije 12. vekaUgarska postaje treća država koja će uticati na istoriju Srba. U ugarsko-vizantijskim borbama između 1165. i 1167. prvi put se na ovim prostorima spominje ime Stefana Nemanje i srpske države.[78]
Karta Nemanjine države iz 1184. godine, na kojoj se vidi granični položaj Sićevačke klisure u Nišavskoj župi.
U srednjovekovno doba (od 12. do 14. veka, Sićevačka klisura je bila u sastavu srpske države. I pored toga što je Nemanja imao ozbiljne namere da Niš učini prestonicom (u kome je podigao crkvu Svetog Pantelejmona), stečeno veliko prostranstvo mogao je da obezbedi samo uz pomoć spoljne podrške. Vizantija je samo čekala da pređe u ofanzivu.
U periodu vladavine srpskih srednjovekovnih vladara položaj Ponišavlja je bio vrlo nezavidan. S jedne strane, postojala je vekovna orijentacija vlastele ka centru ondašnjeg carstva — Carigradu i jugu, uglavnom preko Makedonije, a s druge, važan pravac Nišavskom dolinom (kroz Sićevačku klisuru) uvek je vodio vojske na Srbiju bilo na direktan, bilo na alternativni udarac. To je doprinosilo nestabilnosti i nesigurnosti područja i onemogućavalo njegov razvoj.[79]
Posle Nemanjinih ratova na istoku (1183—1190), i poraza Nemanje u sukobu sa vizantijskim carem Manojlom I Komninom, Sićevačka klisura je teritorijalno pripala Nišavskoj župi. Naredne godine donosile su nesigurnost području srednjeg Ponišavlja i Sićevačke klisure. U istorijsko–geografskim izvorima ova se župa zove Oblast nišavska. Oko 1220, kada je Ponišavlje bilo na teritoriji velikog župana Vukana, ova oblast je činila posebnu župu u jednom od nišavskih predela. Ipak, njen položaj i u ovom periodu može da se tretira kao pogranični (vidi mapu).[80]
U narednim periodima Ponišavlje je pod vlašću kralja Dušana, nakon što su Kraljević Dušan i srpska vlastela u Zeti rešili da je kucnuo čas da se učini kraj vladavini Stefanovoj. Njihovo uverenje utvrdio je prevrat u Bugarskoj, u kojoj je za cara proglašen Jovan Aleksandar. Njegove pretnje Srbiji ozbiljno su ugrožavale i državne granice i samu državu koja je jednim delom išla prostorom Sićevačke klisure. Dušan je ubrzo, uz pomoć zetske vlastele, krenuo na oca, lako ga savladao i zarobio. Dušan se krunisao za kralja 8. septembra 1331, a svrgnuti otac i vladar umro je posle nekoliko meseci, novembra iste godine. Ubrzo je započeo period velikih osvajanja u pravcu jugoistoka.[81]
Posle smrti Dušanove, Srbija je ušla u novo razdoblje svoje burne istorije. Doba u kome su lokalni feudalni gospodari preuzeli vodeću ulogu i ugrozili prvenstvo centralne vlasti. Car Uroš V, sin cara Dušana, nije imao ni snage ni mudrosti da im se suprotstavi. Nije mnogo vremena prošlo pre nego što se Dušanovo carstvo nije sasvim raspalo.
Raspad Dušanove Srbije i nejedinstvo srpske vlastele između 1338. i 1386. koriste Osmanlije i osvajaju Ponišavlje. Granični položaj područja Sićevačke klisure u ovom periodu ogleda se i u tome što je na severnom obodu bila i granica Svrljiškog kadiluka, odnosno Svrljiške nahije iz Vidinskog sandžaka i Niškog ili Pirotskog kadiluka, odnosno Niške ili Pirotske nahije iz Sofijskog sandžaka.[82]
U to vreme nije postojao Niški sandžak, jer je Niš pripadao Sofijskom. Na osnovu jednog poreskog spiska (glavarine, harača) Rumelijskog ejaleta identifikovana je granica sandžaka, pa se pouzdano zna da ona nije na istoku prelazila Suvu planinu i Sićevačku klisuru.
Skoro u celokupnom periodu Osmanskog carstva, sve do najmlađeg osmanskog doba, belopalanačka oblast je bila upravno vezana za Pirot. Imajući u vidu regionalno-geografski značaj područja, u Pirotu je uspostavljena i administrativna funkcija, još od najstarijih vremena Osmanske vladavine — Pirotski kadiluk Sofijskog sandžaka, što je umanjilo potrebu za kretanjima preko prostora Sićevačke klisure i Suve planine ka Nišu.
U osmanlijskom dnevniku pohoda od 1521. o vojevanju sultana Sulejmana Veličanstvenog protiv Beograda, kaže se...da je u utorak 20. juna 1521. bio konak carske ordije u Izvoru. U tom dnevniku se pominje konakovanje i u Sićevačćkoj klisuri, što je sasvim normalno za vojsku takve veličine. I u dnevnicima ostalih vojnih pohoda Sulejmana Sjajnog1526, 1529, 1532, 1542, 1565. na Ugarsku, takođe se govori o naselju Izvor. Ovoliki broj pohoda sa „spremanjem zahira i ostalog što treba“ sigurno nije moglo izdržati mesto takvih potencijala kao što je selo Izvor i ono je u prvoj četvrtini 16. veka potpuno zamrlo.
Sredinom 15. veka, po svoj prilici kao i na planini Mojsinje, počelo je naseljavanje Sićevačke klisure od kaluđera emigranata i drugog stanovništva sa istoka, koje se pred naletom Turaka povlačilo ka zapadu. U ovom talasu oko sredine 15. veka stigli su monasi sa istoka, najviše Grka i Bugara, ali i sa Svete gore. Ovaj priliv monaštva u državi kneginje Milice i despota Stefana Lazarevića oseća se u istočnom Pomoravlju. I u okolini Niša jača aktivnost monaha koja se ogleda u većem broju manastira.
Sa uspostavljanjem nove teritorijalne podela pašaluka, kojom je belopalanački predeo u 18. veku potpao pod Niški pašaluk nastaje oživljavanje prostora Sićevačke i Jelašničke klisure usled provođenja Carigradskog druma preko Ploča i povezivanja naselja u izvorišnom delu Crvene reke i ostalom delu Belopalanačke kotline. Ovim vezama, južnim obodom Sićevačke klisure, navedeni predeo je saobraćajno-ekonomski bio upućen na Niš kao značajan privredni centar.
Na Sićevačkoj klisuri i Suvoj planini, od 14. do 18. veka, pa i docnije, postojala je predeona međa etnografskog pojasa tzv. „pirotskog Šopluka, koji je ranije Sićevačka klisura znatno pregrađivala prema zapadu i Binačkom Pomoravlju.
Sićevačka klisura na granici između Srbije i Turske od 1837. do 1877.[uredi | uredi izvor]
Od 1833. kada je šest južnih nahija priključeno Srbiji, istočni deo Sićevačke klisure i njenih naselja (npr. Gradište, koje je bilo veće naselje) postala su pogranična područja između Srbije i Osmanskog carstva. Granica između Srbije i Osmanskog carstva1837. je prvo komisijski utvrđena, a tek kasnije je postavljena i fizička granica tzv. granica od plota. O postavljanju ove fizičke prepreke govori naredba kneza Miloša Obrenovića od 28. jula 1837. u kojoj je vojnom komandantu dunavsko-timočkom pukovniku Stevanu Stojanoviću naređeno: „da se granica“ od Aleksinca do Vrške Čuke, gde polščanom vrljikom, a gdi e planina, gorom zagradi, da bi se kordon bol čuvao, da ni stoka ni ljudi ovostranski tamo, onostranski amo prelaziti ne mogu. Granica od plota postojala je sve do oslobođenja ovih krajeva, do 1877. Tako je Sićevačka klisura ponovo bila u pograničnom području. Ovoga puta kao linija razdvajanja između Srba i Osmanlija.[84]
Ovo područje pored graničnog prelaza kod Gornjeg Rinja, preko koga se obavljala trgovina većih razmera, imalo je i mesta za krijumčarenje, bez obzira na postavljenu „granicu od plota“.
Tragovi materijalne kulture na prostoru Sićevačke klisure, iako oskudni, mogu se pratiti od praistorije, preko antike i Vizantije, do postvizantijskog perioda, srednjeg veka. Osim nalaza kostiju, alatki i oružja iz praistorije i ranog srednjeg veka, nadgrobnih spomenika iz antičkog perioda i novčića iz doba Justinijana drugih materijalnih tragovi na ovom prostoru nema.[85]
Izolovani od uticaja spolja (od uticaja centara i zona civilizacije) u naseljima Sićevačke klisure stvaran je specifičan ruralni način života ili ruralni oblik kulture, koji se održao i do današnjih dana i poreda uticaja spoljnjeg sveta. Razni oblici materijalne kulture iz 18. i 19. veka i prve polovine 20. veka mogu se sresti na starim kućama i okućnicama meštana, u brojnim crkvama, crkvištima, manastirima i lokalnim grobljima, (obredni predmeti, nadgrobna obeležja, poljoprivredne alatke, grivne, prstenje, i drugi sitni predmeti).[86]
Značajni objekti materijalne kulture na prostoru Sićevačke klisure[86]
Značajni objekti
Naziv i lokacija
Hidroelektrane
MHE „Sveta Petka“, u Ostrovici. Puštena je u rad 1908, i danas je u funkciji, kao deo sistema Elektroprivrede Srbije. Osvetlila je prvu kuću u Nišu, u Obrenovićevoj ulici, gde danas u to ime stoji spomen ploča.
MHE „Sićevo“ u Sićevu. Puštena je u rad 1931. i danas je u funkciji, kao deo sistema Elektroprivrede Srbije.
Uz ime ovog manastira dodaje se naziv „Iverica“, što posredno upućuje na pretpostavku da su njegovi osnivači monasi iz gruzijskog manastira Ivirona sa Svete gore. Samu crkvu Svete Petke podigle su 1898. godine inžinjerske jedinice srpske vojske, koje su pred sam kraj 19. veka probijale prugu i put kroz Sićevačku klisuru. Bio je to znak njihove zahvalnosti zbog spasenja kralja Aleksandra Obrenovića od davljenja u talasima mora kod Bijarica u Francuskoj. Manastir je kasnije postao „Kraljevski srpski vojni manastir Sveta Petka Iverica“, jedinstven manastir u istoriji Srpske pravoslavne crkve. I u kasnijem razdoblju, od 19. veka na ovom prostoru nastavljen je kontinuitet u obnovi starih i podizanju novih crkava.[86]
Manastir Svete Bogorodice SićevoCrkva Sv. Nikole u selu Manastir
U narodu poznatiji pod imenom Manastir „Sićevo“, je srednjovekovni srpski manastir iz prve polovine 14. veka [j] posvećen BogorodičinomVavedenju. Manastir se nalazi u početnom delu Sićevačke klisure, ispod „Golemog kamena“, Kusače, na levoj obali reke Nišave, u ulici Vladimira Miletića. „Legenda govori da je crkva „preletela“ sa jednog na drugo mesto“? Natpis iznad ulaza u naos crkve potvrđuje da je sada postojeći hram podignut iz temelja 1646. u vreme duhovnika popa Jovana, kada su ga braća Simon i Živko sagradila prenoseći na rukama, kamen po kamen stare crkve.[88] Crkva je te godine prvi put životopisana a ikonopisac je bio izvesni Veselin.
Vrednosti ovog arhitektonski skromnog, duhovnog objekta doprinose freske na unutrašnjim zidnim površinama naosa i priprate. Dominantno mesto u priprati zauzimaju scene Bogorodičinog akatista i deo Strašnog suda na istočnom zidu. U naosu zidne dekoracije čine ilustracije Velikih praznika i Hristovog stradanja. Svetao i oskudan kolorit sićevačkog slikarstva, nadoknađen je korektnim crtežom, koji, iako naglašen, nije nametljiv.[89][90]
Na desnoj obali Nišave, jugozapadno od Sićeva, na 15 minuta hoda, u mestu Kulina, nalaze se ostaci ovog manastira (danas poznatog kao „Sveti Jovan“). Ostaci zidova govore o davnom poreklu, a predanje govori da je ta crkva sagrađena u doba Vizantije, još pre dolaska Osmanlija na Balkansko poluostrvo. Tu je nekada bio veliki manastir s kulom. U njemu je službovalo više desetina kaluđera isposnika.[86]
Objekti materijalne kulture (od posebnog značaja) u Sićevačkoj klisuri
Retko se koja evropska zemlja može pohvaliti hidroelektranama koje proizvode električnu energiju stotinu ili skoro stotinu godina! A Elektroprivreda Srbije u Sićevačkoj klisuri ima čak dve koje i dalje neumorno rade.
MHE „Sveta Petka“ u Ostrovici 2012. godine obeležila je 104 godine.
MHE „Sićevo“ u Sićevu 2012. godine obeležila je 85 godina rada.
To su bile prve elektrane u Srbiji koje su radile po principima Teslinih polifaznih struja, i to samo četiri godine nakon hidroelektrane na Nijagari (MHE „Sveta Petka“ 1908) u kojoj je Tesla prvi put primenio taj princip.
Posmatrano u svetlu materijalne kulture i istorije tehničkog razvoja Srbije, ove hidroelektrane zajedno sa još osam sličnih, iz perioda 1900–1940–predstavljaju početak modernog doba u ondašnjoj Srbiji.[91]
I pored toga što je Sićevačka klisura izuzetno dobra lokacija za sve ljubitelje netaknute prirode, slikarstva i književnosti, ljubitelje lova, ribolova, kajaka na brzim vodama, alpinizma, planinarenja i paraglajdinga, postojeća turistička i rekreativna ponuda nije dovoljno razvijena i afirmisana, a još manje je organizovana i povezana kako među opštinama na području Sićevačke klisure tako i sa susednim opštinama u regionu i Srbiji.[92][93]
Turistička ponuda primarno se oslanja na turističko-rekreativni, đački turizam, kulturno privredne i turističke manifestacije, izletnički turizam, ribolovni i lovni turizam, sportsko-rekreativni turizam (planinarenje, alpinizam, rafting, kajak na brzim vodama, paraglajding). Kulturno-istorijske vrednosti Sićevačke klisure samo su delimično uključene u turističku ponudu (manastiri, arheološka nalazišta, hidroelektrane, sakralni objekti, spomenička obeležja, objekti narodnog graditeljstva itd).[93]
Hotel „Sićevo“ je jedini objekat te vrste u Sićevačkoj klisuri, koji je trenutno van funkcijeZgrada stare osnovne škole u Sićevu, danas Likovna i književna kolonija i Grafička radionica u kojoj se svake godine okupljaju slikari, grafičari i književnici iz celog sveta.Paraglajding staze na širem prostoru Sićevačke klisure po svojim klimatskim i ortografskim uslovima jedan su od najboljih klimatskih i geografskih terena za ovu vrstu sporta.Nišava kod Ostrvice idealna je za takmičenja kajakom i kanuom na brzim vodama i rafting.
Turistički motivi koji predstavljaju dobru osnovu turističke atraktivnosti, na prostoru Sićevačke klisure su pre svega prirodne i stvorene vrednosti raznovrsnih predela, razuđenost reljefa, dobro očuvan pejzaž, biodiverzitet, autohtoni biosistemi, ekološke i predeone celine, bogatstvo šumama, raznovrsna flora i fauna i prirodne vrednosti Nišave, ali i brojne kulturno-istorijske vrednosti.[93]
Iznad klisure, na desnoj obali Nišave, smešteno je živopisno selo Sićevo. U njemu se od 1905. održava Likovna kolonija, koju je osnovala slikarka Nadežda Petrović, a od 1991. i Književna kolonija.
U Sićevačkoj klisuri postoji više ugostiteljskih objekata sa dobrom ponudom i prenoćištem; u Sićevu hotel „Sićevo“, konak „Boem“, restorani „Mali vikend“, „Brana“, a u Proseku „Ivan“, „Stop“ i „Šerif“.[93]
Turistički objekti i manifestacije u Sićevačkoj klisuri[93]
Objekti-manifestacije
Osnovna obeležja objekta-manifestacije
Staza za kajak na brzim vodama kod Ostrovice
Staza za kajak na brzim vodama kod Ostrovice, sa velikim padovima toka, čestim promenama pravca i slapovima Nišave, idealna je za održavanje takmičenja u kajaku na brzim vodama i raftingu.[94]
Paraglajding staza Sićevo
Paraglajding staza, sa poletištem „Relej“, koje se nadvija nad Sićevom i Sićevačkom klisurom, omiljeno je mesto za pilote paraglajdera iz Srbije, a i šire. Poletište je orijentisano za južne vetrove i izuzetno je termično, pa je odlična polazna tačka za prelete u svim pravcima iznad klisure. Godine 2005. na prostoru Sićevačke klisure održano je svetsko prvenstvo u paraglajdingu na stazi koja je te godine proglašena i za najbolju paraglajding stazu na Balkanu.[95]
U živopisnom naselju Sićevo svake godine održava se Likovna kolonija, koju je 1905. osnovala slikarka Nadežda Petrović. Od 1991. kolonija ima međunarodni karakter, i otvorena je za umetnike različitih generacija i estetskih opredeljenja. Zahvaljujući njoj formiran je impozantan likovni fond koji danas čini preko 600 dela značajne umetničke vrednosti.
Originalna, međunarodna kreativna manifestacija, u naselju Sićevo i jedina te vrste na Balkanu, u čije prostore i prostore Sićevačke klisure se svake godine od njenog osnivanja 1991, privremeno „preseljavaju“ pisci, književni kritičari, prevodioci, izdavači i drugi učesnici književnog života iz Srbije i drugih zemalja sveta da u oblasti književnosti na prostoru Sićevačke klisure...stvaraju ili samo akumuliraju impresije i „notiraju“ ideje.[96]
Kulturno-privredna i turistička manifestacija, koja se, svake godine, krajem maja (više od 15 godina) tradicionalno održava na prostoru naselja Sićevo i Sićevačke klisure, u čast endemske biljke žalfije, koja je na ovom prostoru pod zaštitom, kao prirodno dobro Srbije.[92]
Od 1886. do 1887. inžinjerske jedinice srpske vojske, gradile su prugu kroz Sićevačku klisuru.
Sve do izgradnje železničke pruge dolinom Nišave naselja u Sićevačkoj klisuri bila su lociran daleko od glavnih saobraćajnica koje su zaobilazile neprohodnu Sićevačku klisuru. Godine 1887. nakon izgradnje dela železničke magistrale do Pirota otvorene su železničke stanice u ataru Proseka, Sićeva i Ostrovice. Kasnije (1888) izgrađen je i deo pruge od Pirota do srpsko-bugarske granice. Trasa magistralnog puta Niš–Dimitrovgrad kroz Sićevačku klisuru delimično je prosečena 1939, a završena 1965. godine. Izgradnja pomenutih saobraćajnica doprinela je ekonomskom i turističkom aktiviranju Sićevačke klisure.[97]
Doline Nišave i Kutinske reke, kao prirodne predispozicije reljefa, odredile su trase saobraćajnica na prostoru klisure. Kroz uži i širi prostor Sićevačke klisure prolazi jedan od najvažnijih komunikacionih pravaca u regionu i na Balkanu. Dolinom Nišave prostor seku magistralni put i železnička pruga Beograd—Niš—Sofija—Istanbul.[2]
O značaju izgradnje pruge kroz Sićevačku klisuru, za budući razvoj saobraćaja i turizma na ovom prostoru, i šire, prve zapise, nalazimo u spisima dr Vladana Đorđevića, koji je nakon što je kroz nju prošao za vreme Srpsko-bugarskog rata 1885. godine, zajedno sa lekarom i poznatim srpskim pripovedačem Lazom K. Lazarevićem zabeležio:
Vladan ĐorđevićBanju brzo prođosmo. Pred nama se levo ukazaše gorostasne stene Sićevačke klisure, kroz koju se sada gradi željeznica. Setih se malog i velikog defilea,(?) setih se stena koje se “u nebo” dižu, a među njima dole mestimice nema više no nekoliko metara širine, to je svega, u to nekoliko metara je i Nišava i dosadašnja putanja po kojoj su enženjeri vezati užetima, i u ta četiri metra pored Nišave valja svuda smestiti željeznicu prvog ranga, koja će vezivati Istok i Zapad, Carigrad i Pariz. Željeznički put kroz ovakvu klisuru, kao što je ona od Sv. Petke do Crvene reke biće, po kazivanju znalaca, jedinstvena u svetu i mnogi će evropski turisti dolaziti u Srbiju samo da ovaj tesnac vide.[98]
Do 1964. godine magistralni put Niš—Sofija pratio je trasu tzv. „vija militaris“ u periodu Rima i Vizantije, i „carigradskog druma“ u srednjovekovnom periodu u doba Osmanlija, jer je Sićevačka klisura, na istoku, zbog svojih morfoloških oblika, naročito dubine i uzine Gradiškog kanjona, predstavljala prepreku izgradnji drumske saobraćajnice. Magistralni put je idući iz Niša preko Niške Banje, sve do 1964. i probijanja Gradiškog kanjona, vodio južnim obodom Sićevačke klisure, preko Jelašnice, a zatim dolinom Kunovičke reke i preko visoravni Ploča dalje na Istok. Ova trasa je korišćena i 2006. kao zaobilaznica, u toku radova na obnavljanju puta i proširenju 13 tunela u Sićevačkoj klisuri.[99]
Samo dve decenije nakon izgradnje puta kroz središnji deo Sićevačke klisure, nagli razvoj saobraćaja i turizma prevazišao je njegove mogućnosti. On postaje ne samo usko grlo u sistemu evropskih koridora, već i ograničavajući faktor daljeg razvoja Niša koji može samo delimično da koristi prednost svog povoljnog geografskog položaja, kao važne balkanske raskrsnice. Ovaj put je i ozbiljan ekološki problem za Park prirode „Sićevačka klisura“.[100]
U cilju unapređenja saobraćaja na koridoru 10 i zaštite prirodnih i turističkih potencijala Sićevačke klisure, suprotno postojećem (međunarodnom magistralnom putu) koji ide kroz centralni deo Prirodnog parka „Sićevačka klisura“ i ozbiljno ugrožava biološki diverzitet i staništa velikog broja endemskih, starih i retkih biljaka i životinjskih vrsta i njegove prirodne lepote, projektom novog auto-puta, trasa ove interregionalne i transkontinentalne saobraćajnice opet se usmerava preko Ploče.[101]
S kraja 2011. započela je izgradnja savremenog auto-puta Niš—Dimitrovgrad, Sektor „Istok“ (Krak C) dužine 83,3 km, čija trasa ide severnim padinama Suve planine, kroz doline Studene, Kunovačke reke, Draguša i Crvene reke, južnom granicom Prirodnog parka „Sićevačka klisura“ od naselja Prosek do naselja Crvena Reka. Njegovom izgradnjom i puštanjem u saobraćaj s kraja 2019. godine, ne samo da je prestala dalja „erozija“ ekosistema i prirodnih lepota Sićevačke klisure, već se očekuje i unapređenje turizam i ekonomskog razvoj regiona koji okružuje koridor 10, kao i kvalitetniji saobraćaj i ekonomske vezeRepublike Srbije sa susednim zemljama.[101]
Magistralne saobraćajnice kroz Sićevačku klisuru daleko su od objektivnih potreba Evrope[101]
Kroz Sićevačku klisuru, paralelno sa Nišavom, izgrađeni su železnička pruga (1886/87) i nišavski međunarodni magistralni put (1964). Nišavska železnica koja prolazi kroz dolinske useke Sićevačke klisure deo je velike svetske železničke magistrale (London—Istanbul), a magistralni put E-80, istočni krak Koridora 10, deo velike panevropske magistrale (Salcburga—Istanbul).
U 21. veku nagli razvoj železničkog saobraćaja i turizma, praćen zastarelošću i lošim održavanjem železničke infrastrukture (što se vidi na gornjoj slici), prevazišao je mogućnosti ove železničke pruge. Zato ona sve više usporava saobraćaj i postaje ne samo usko grlo u sistemu panevropskih železničkih koridora, već i ozbiljan ekološki problem po Park prirode „Sićevačka klisura“, jer pruga nije modernizovana (elektrificirana).[100]
^Ponišavlje je naziv za područja uz Nišavu locirana u Bugarskoj i Srbiji.
^Probojnica (useklina) je mesto na kome je neki vodotok probio svoje korito, obično u mekšim stenama između dve planine (npr. Sićevačka klisura je probojnica reke Nišava koja je usekla korito između Suve planine i Svrljiških planina).
^Potolina (depresija) je kopnena ili jezerska površina niža od nivoa mora.[15]
^Vetar i pesak poput pokretne brusilice oblikuju teren preko koga prelaze a najtipičniji eolski erozivni oblici su gur, prozorci, ostenjaci, pustinjsko saće i brazde (izdužene u pravcu duvanja vetra).
^Intenzitet trusova (zemljotresa) se definiše prema dvanaestostepenoj skali Medvedeva, Karnika i Španhajmera (MCS), i to u odnosu na oštećenje tri tipa objekata: (A) od nepečene cigle, bondruka, naboja i neobrađenog kamena; (B) od opeka, balvana, tesanog kamena i prefabrikovanog materijala; i (C) od armiranog betona (skeletne konstrukcije) i dobro vezanog drveta.
^Pojtingerova tabla, je jedini preostali itinerarium (mapa), rimskih puteva (Cursus publicus). U pitanju je kopija, koja se nalazi na papirnom svitku, širokom 0,34 i dugačkom 6,75 metara.
^Na osnovu ostataka donje vilice hominida — što je najstariji do sada pronađeni trag o ljudskom prisustvu u Sićevačkoj klisuri i na ovom tlu, orijentaciono je procenjena starost ove naseobine, koja je još u fazi detaljnih istraživanja i proučavanja.[72]
^Tribale i Dardance antički pisci poistovećuju sa Tračanima i Ilirima.
^Dvestagodišnja istorija srpske države (od kraja 9. veka do kraja 11. veka) obeležena je borbom za vlast Mutimirovih sinova (Pribislava, Brana, Stefana), sinovaca Petra (Gojnikovog sina), Klonimira (Strojimirovog sina) i unuka Pavla (Branovog sina). Zaharija (Pribislovljevog sina) i Časlava (Klanimirovog sina).
^Prema sačuvanom ktitorskom natpisu na zapadnom zidu naosa, manastirska crkva je sagrađena i živopisana 1644.
^ abvgKostić, M., Petković V. (1935). Geologija Istočne Srbije, knj 1. Beograd:Posebna izdanja SAN, knj. CV.
^ abvgdđeJanković P. T. (1909). Istorijski razvitak nišavske doline. Beograd:Posebna izdanja SAN, knj. LI.
^ abvgdđežziKostić M. (1955): O ulozi i značaju Sićevačke klisure za saobraćaj, naseobine i ljudska kretanja. Zbornik radova Geografskog instituta PMF-a u Beogradu, sv. 11. str. 93–111.
^ abJovan Ćirić,Gradište, hronika sela, Centar za naučna istraživanja SANU i Univerzitet u Nišu. Niš, (2006),
^ abvUredba o zaštiti Parka prirode „Sićevačka klisura“.Republika Srbija, Uredba objavljena u „Službenom glasniku RS“, br.16/2000 od 10.5.2000
^ abvgKostić, M. (1970). Belopalanačka kotlina — društvenogeografska proučavanja. Beograd: Geografski institut „Jovan Cvijić“, Posebna izdanja, knj. 23.
^Zakona o zaštiti životne sredine ("Službeni glasnik Republike Srbije“, br. 66/91, 83/92, 53/93, 67/93, 48/94 i 53/95)
^Žukovec, D. (2008): Pregled invazivnih biljnih i životinjskih vrsta kod nas i u svetu. Seminarski rad, Biološki fakultet, Univerzitet u Beogradu.
^Stevanović, V., Vasić, V. (1995): Pregled antropogenih faktora koji ugrožavaju biodiverzitet Jugoslavije. — In: Stevanović, V., Vasić, V. (eds.): Biodiverzitet Jugoslavije sa pregledom vrsta od međunarodnog značaja. — Biološki fakultet i Ecolibri, Beograd.. str. 19—37.
^Martinović, M. Niška kotlina, Geneza i evolucija. Beograd 1976
^Cvijić, J. (1991). Balkansko poluostrvo. Beograd: SANU, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva i Književne novine, knj. 2.
^Vujanovic V, Teofilović M, Arsenijević M. Regionalna proučavanja mineralnih voda i banja u Srbiji i AP Vojvodini i njihove osnovne geološke, geohemijske i genetske karakteristike. Beograd Institut za geološko-rudarska istraživanja i ispitivanja nuklearnih i drugih mineralnih sirovina. 1971:7: 125-6.
^Grupa autora, Geografske odlike niškog područja, Termalne pojave i izvori U: Istoriji Niša, knjiga I, Gradina, Niš 1986 pp. 22–25
^Curić, Z. i Curić, B. (1999) Školski geografski leksikon, Hrvatsko geografsko društvo, Zagreb
^ abvgMitić, D. Srednje Ponišavlje — osnove strategije zaštite prirodnih i stvorenih vrednosti, Univerzitet u Nišu, 2006.
^Kostić, M. (1967). Niška kotlina. Beograd: Geografski institut „Jovan Cvijić”, Posebna izdanja, knj. 21.
^Cvijić, J. (1895). Pećine i podzemna hidrografija istočne Srbije. Glas SKA, XLVI, Beograd
^Nešić, D. (2007). Litološki i strukturni diskontinuiteti kao faktori nastanka okapina u Sićevačkoj i Jelašničkoj klisuri. Prvi kongres srpskih geografa, Zbornik radova knj. 1. str. 223–228, Beograd
^Milanković M. Astronomska teorija sekularnih varijacija klime. Glas SKA, knjiga CXLIII, Beograd (1931)
^Jovan Ćirić, Geomorfologija (morfogeneza) U:Gradište, hronika sela, Centar za naučna istraživanja SANU i Univerzitet u Nišu. Niš, (2006). str. 13–17
^Vidojković T. Niš i okolina. Geografski i istorijski prikaz. Opis puta 3. kongresa slovenskih geografa i etnografa u kr Jugoslaviji 1930. Beograd 1930.
^ abIndustrija i rudarstvo U: Istorija Niša tom III, Prosveta Niš, (1986). str. 339–341
^ abPočetak industrijske revolucije U: Istorija Niša tom II, Prosveta Niš, (1986). str. 73–74
^Nikolić, R. (1912). Sumnjivi glečerski tragovi na Suvoj planini. Glasnik srpskog geografskog društva, sv. 2, Beograd
^Milić, Č. (1962). Glavne odlike krasa Suve planine. Zbornik radova Geografskog instituta „Jovan Cvijić“ SANU, knj. 18. str. 93–155, Beograd
^ abvgGrupa autora (1983). Karakteristike podneblja U:Istorija Niša, od najstarijih vremena do oslobođenja od Turaka 1878. godine knjiga I. Niš: Gradina i Prosveta.str 15-17
^Radovanović, M., Ducić, V. (2004). Kolebanje temperature vazduha u Srbiji u drugoj polovini XX veka. Glasnik Srpskog geografskog društva, sveska 84 (1).
^T. Popović, O. Jovanović, B. Zivlak, Trendovi temperature i padavina u SCG kao moguća posledica globalnog otopljavanja Konferencija „Sistemi upravljanja zaštitom životne sredine“, NVO“ Zora XXI", CD, Novi Sad, 2004.
^Klimatski faktori na koridoru auto-puta E-80, Niš-Dimitrovgrad U:Projekat auto-puta Koridora 10: Koridor E-80 Procena uticaja na životnu sredinu na nivou Koridora i Plan za upravljanje životne sredine Republika Srbija, Koridori Srbije
^ abvGrupa autora (1983). Hidrološke prilike i termalne pojave U:Istorija Niša, od najstarijih vremena do oslobođenja od Turaka 1878. godine knjiga I. Niš: Gradina i Prosveta.str 17-26
^Martinović, M. (2003). Antropogeografska proučavanja naselja Sićevačke klisure i savremene geoprostorne promene. Beograd: Geografski fakultet, Magistarski rad.
^V. Stojančević, Velika epidemija kuge u krajevima Jugoistočne Srbije, Leskovački zbornik 13(1973) 13-22. Isti članak se nalazi u knjizi: Jugoistočna Srbija u XIX veku (1804—1878), Niš 1996, 105-120.
^ abvKicošev, S., Benjeglav, D., Avramović, M. (1996). Naselja Sićevačke klisure. Glasnik Srpskog geografskog društva, sv. 1. str. 39–45
^ abvgdđežJovan Ćirić, Kuća, dvorište i okućje U:Gradište, hronika sela, Centar za naučna istraživanja SANU i Univerzitet u Nišu. Niš, (2006). str. 62–72
^Simonović R. Đorđe, „Sistemi seoskih naselja u užoj Srbiji“, „Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije — IAUS“, Beograd, 1976.
^ abv(2002). Stanovi za odmor i rekreaciju, Popis stanovništva, domaćinstava i stanova. Beograd: Republički zavod za statistiku Srbije.
^ abvgdđežĆirić, J. (1995). Enciklopedija Niša — Priroda, prostor, stanovništvo. Niš:Gradina.
^Popis ljudstva Srbije u oslobođenim krajevima, Državopis Srbije, sveska XI, Kraljevsko-srpska državna štamparija, Beograd, 1882
^Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, Rečnik mesta, Beograd, 1925
^Popis stanovništva, domaćinstava i stanova, Uporedni pregled broja stanovnika 1948, 1953, 1961, 1971,1981, 1991. i 2002, Republički zavod za statistiku, Beograd, 2004.
^ abvgdđ(1991). Prostorni plan područja posebne namene Sićevačka klisura. Urbanistički zavod: Niš.
^Uredbu o utvrđivanju jedinstvene liste razvijenosti regiona i jedinica lokalne samouprave za 2010. godinu, „Službenom glasniku RS“, br. 51/10.
^Tanja Milisavljević, Slobodan Gavrilović PRVA SELA U SRBIJI, Beograd, 2007, Izdavač Demokratska stranka-Istraživačko-izdavački centar
^Hidroelektrane ED Jugoistok — Niš PD „Jugoistok“, Niš (2011)
^ abI sinu viđelo iz rijeke. Beograd:Elektroprivreda Srbije, 2011 (Beograd:Akademija). 54 str [1]Arhivirano na sajtu Wayback Machine (2. mart 2014), Pristupljeno 25. 4. 2013.
^Dragan Živković, Stoti rođendan „Vile sa Nišave" Glasnik Inženjerske komore Srbije broj 13 (2008)
^Bela knjiga Elektroprivrede Srbije JP EPS, Beograd (2011)
^Grebenšičkov O. O vegetaciji Sićevačke klisure. Glasnik Prirodnjačkog muzeja srpske zemlje. Ser. B. Beograd,1950. knj.3-4
^Vladimir Stevanović, Marjan Niketić, Branka Stevanović: Chorological differentiation of endemo-relic species Ramonda serbica Panč. and R. nathaliae Panč. & Petrov. (Gesneriaceae) on the Balkan Peninsula. In: Botanika Chronika (Patras). Band 10, 1991, S. 507–515.
^Kalezić M. 2000. Hordati (autorizovana skripta). Biološki fakultet: Beograd.
^ abvgSimić Dragan, Ptice Srbije i područja od međunarodnog značaja. LOA-Liga za ornitološku akciju Srbije. 2008.ISBN978-86-911303-0-nevažeći ISBN5
^Ajdić, R. (1983). Istorija Niša, knj. I. Niš: Gradina i Prosveta.
^ abRink, William J.; Mercier, Norbert; Mihailović, Dušan; Morley, Mike W.; Thompson, Jeroen W.; Roksandic, Mirjana (2013). „New Radiometric Ages for the BH-1 Hominin from Balanica (Serbia): Implications for Understanding the Role of the Balkans in Middle Pleistocene Human Evolution”. PLOS ONE. 8 (2): e54608. Bibcode:2013PLoSO...854608R. PMID23405085. doi:10.1371/journal.pone.0054608.
^ abMihajlo Kostić, O ulozi i značaju Sićevačke klisure za saobraćaj, naseobine i ljudska kretanja, zbornik radova Geografskog zavoda Prirodno-matematičkog fakulteta Univerziteta u Beogradu, sveska II, Beograd. 1955. str. 95.
^Feliks Kanic, Srbija-zemlja i stanovništvo, Srpska književna zadruga, Beograd, 1985, knjiga II. str. 197.
^Prodiranje Slovena na Balkan U:Vladimir Ćorović, „Istorija srpskog naroda“, I period, Janus, Beograd, (2001)
^Srbija za vreme borbi Vizantije i Ugarske U:Vladimir Ćorović, „Istorija srpskog naroda“, II period, Janus, Beograd, (2001)
^Grupa autora (1983). Istorija Niša, od najstarijih vremena do oslobođenja od Turaka 1878. godine knjiga I. Niš: Gradina i Prosveta.
^Stevan Nemanja U:Vladimir Ćorović, „Istorija srpskog naroda“, III period, Janus, Beograd, (2001)
^Delo cara Dušana U:Vladimir Ćorović, „Istorija srpskog naroda“, III period, Janus, Beograd, (2001)
^Turski zamah U:Vladimir Ćorović, „Istorija srpskog naroda“, V period, Janus, Beograd, (2001)
^Bojanić, D. (1995). Niš do velikog rata 1683, Istorija Niša, knj. I. Niš: Gradina i Prosveta.
^Enciklopedija Niša, tom Istorija, Gradina, Niš, (1955)
^Zbornik Narodnog muzeja Niš, brojevi 6, 7, 8, 9 i 11
^ abvgdđJanićijević J, Kulturna riznica Srbije, Idea, Beograd, 2001.
^Rakocija M, Manastir Sv. Bogorodice u Sićevačkoj klisuri, Niš 2007.
^Rakocija M, Manastir Sv. Bogorodice u Sićevačkoj klisuri-istorija i arhitektura, Saopštenja, XXIX/1997, Beograd 1997, 163-171.
^Rakocija M, Ikonografske posebnosti Bogorodičine crkve sićevačkog manastira, Zbornik Narodnog muzeja Niš, Niš 2001.
^Nebojša Stanković U kamenu voda, iz vode svetlost JP „Elektrodistribucija Leskovac”, Leskovac (2003)
^ abBjeljac Ž (2006): Turističke manifestacije u nedovoljno razvijenim prostorima Srbije. Glasnik Srpskog Geografskog Društva, sv 1, tom LXXXVI. str. 245–256
^ abvgdđŽivanović, (2004) Živan, Niš i niške znamenitosti, Prosveta, Niš.
^Otvorene registracije i internet stranica za Sićevo open 2015 na: „Paragliding Serbia”. Arhivirano iz originala 04. 03. 2016. g.
^Bjeljac Ž, Ćurčić N (2008): Književne manifestacije kao deo turističke ponude Srbije. Glasnik Srpskog Geografskog Društva, sv. LXXXVIII sveska 4. str. 39–51
^M. Kostić, O ulozi i značaju Sićevačke klisure za saobraćaj, naseobine i ljudska kretanja, Zbornik radova, sv. 11, Geografski institut Prirodnomatematičkog fakulteta, Beograd, (1955). str. 100.
Stojančević V. (1996) Jugoistočna Srbija u XIX veku (1804—1878), Niš
Simonović R. Đorđe, (1976) Sistemi seoskih naselja u užoj Srbiji, „Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije — IAUS“, Beograd
Stevanović, V., Vasić, V. (1995): Pregled antropogenih faktora koji ugrožavaju biodiverzitet Jugoslavije. — Biodiverzitet Jugoslavije sa pregledom vrsta od međunarodnog značaja. — Biološki fakultet i Ecolibri, Beograd.
Simić, Dragan (2008). Ptice Srbije i područja od međunarodnog značaja. LOA-Liga za ornitološku akciju Srbije. ISBN978-86-911303-0-5.
Ćirić, J. (1995). Enciklopedija Niša — Priroda, prostor, stanovništvo. Niš:Gradina.
Ćirić J, (2006), Gradište, hronika sela, Monografija. Centar za naučna istraživanja SANU i Univerzitet u Nišu. Niš.
Ćorović Vladimir, (2001) Istorija srpskog naroda, Janus, Beograd,
Cvijić, J. (1991). Balkansko poluostrvo. Beograd: SANU, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva i Književne novine, knj. 2.
Srbija
Kraška pećina u okolini Sićeva
Kraški oblici reljefa obodnih delova Sićevačke klisure
Kraški oblici u okolini Sićeva
Kraški reljef strmih strana Sićevačke klisure
_Sicevacka_klisura.JPG)
.JPG)
.jpg)
Vinski podrum s početka 20. veka s pomoćnom zgradom i lođom
Sićevo, je primer zbijenog brdskog naseljapod Čukom Višegrad<
Kuća u Sićevu s početka 20. veka,s tremom i vinskim podrumom.
Natalija ramonda (Ramonda nathaliae)
Srpska ramonda (Ramonda serbica)
Žalfija, kadulja (Salvia officinalis
Šarka (Vipera berus)
Poskok (Vipera ammodytes)
Belouška >(Natrix natrix)
Smuk (Zamenis longissima)
Suri orao (Aquila chrysaetos)
Jarebica kamenjarka (Alectoris graeca)
Sivi soko (Falco peregrinus).jpg)
.jpg)
) dužine 83,3 km, čija trasa ide severnim padinama Suve planine, kroz doline Studene, Kunovačke reke, Draguša i Crvene reke, južnom granicom Prirodnog parka „Sićevačka klisura“ od naselja Prosek do naselja Crvena Reka. Njegovom izgradnjom i puštanjem u saobraćaj s kraja 2019. godine, ne samo da je prestala dalja „erozija“ ekosistema i prirodnih lepota Sićevačke klisure, već se očekuje i unapređenje turizam i ekonomskog razvoj regiona koji okružuje koridor 10, kao i kvalitetniji saobraćaj i ekonomske veze Republike Srbije sa susednim zemljama.[101]
.
Mediji vezani za članak Sićevačka klisura na Vikimedijinoj ostavi
