Filadelfija

Uredi veze
Koordinate: 39° 57′ 11″ S; 75° 09′ 48″ Z / 39.953056° S; 75.163333° Z / 39.953056; -75.163333
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Za druge upotrebe pogledajte stranicu Filadelfija (višeznačna odrednica).

Filadelfija
Philadelphia
Zastava
Zastava
Grb
Grb
Administrativni podaci
Država Sjedinjene Američke Države
Federalna jedinica Pensilvanija
OkrugFiladelfija
Osnovan1682.
Stanovništvo
Stanovništvo‍
 — 2010.1.526.006
 — gustina4.360,02 st./km2
Aglomeracija5.838.471
Geografske karakteristike
Koordinate39° 57′ 11″ S; 75° 09′ 48″ Z / 39.953056° S; 75.163333° Z / 39.953056; -75.163333
Vremenska zonaUTC-5, leti UTC-4
Aps. visina12 m
Površina350 km2
Filadelfija na karti SAD
Filadelfija
Filadelfija
Filadelfija na karti SAD
Ostali podaci
GradonačelnikDžim Keni
Pozivni broj267, 215
FIPS kod42-60000
Veb-sajt
phila.gov

Filadelfija (engl. Philadelphia) je najveći grad američke države Pensilvanije i peti najveći grad u SAD. U 18. veku, grad je imao veću društvenu i političku važnost od Bostona i Njujorka i bio je drugi glavni grad SAD, nakon Njujorka a pre Vašingtona. Američki političar i utemeljivač Bendžamin Frenklin je imao izvanrednu ulogu u usponu grada. Američki proglas nezavisnosti i ustav su izrađeni i potpisani u dvorani nezavisnosti ovog grada.

Po popisu stanovništva iz 2010. u njemu je živelo 1.526.006 stanovnika.[1]

Geografija[uredi | uredi izvor]

Geografski centar Filadelfije se nalazi otprilike na 40° 0′ 34″ SGŠ i i 75° 8′ 0″ ZGD. 40. meridijan prolazi kroz kvartove Severoistočna Filafelfija, Severna Filadefija i Zapadna Filadefija, uključujući i park Fermaunt. Grad zauzima površinu od 369,62 km², od čega je 347,52 km² kopno, a 22,09 km² ili 6% je voda. U vodene površine spadaju reke Delaver i Skulkil, jezera u Parku Frenklina Delana Ruzvelta i potoci Kobs, Visahikon i Penipek. Najveće veštačka vodena površina je Istočno parkovsko jezero u parku Fermanut.

Najniža tačka Filadelfije je na obali mora, dok je najviša tačka brdo Čestnat, oko 136 m iznad nivoa mora u ulici Samit blizu raskrsnice sa avenijom Džermantaun i Betlehemskog puta.

Filadelfija se nalazi na Atlantskoj primorskoj liniji koja razdvaja Atlantsku priobalnu ravnicu od visoravni Pidmont. Brzaci na Skulkiku u Ist Folsu su poplavljeni završetkom brane kod fabrike vode Fermaunt.

Grad je sedište svog okruga. Susedni okruzi su okrug Montgomeri na severozapadu, Baks na severu i severozapadu, Berlington (Nju Džerzi) na istoku, Kamden (Nju Džerzi) na jugoistoku, Gloster (Nju Džerzi) na jugu i Delaver na jugozapadu.

Klima[uredi | uredi izvor]

Istorija[uredi | uredi izvor]

Pre dolaska Evropljana, u oblasti današnje Filadelfije se nalazilo indijansko selo Šakamakson, naroda Lenape.

Evropljani su prvi put stigli u Delaversku dolinu početkom 17. veka a prve naseobine su stvorili Holanđani, Englezi, Škoti i Šveđani. Nakon prve švedske ekspedicije u Severnu Ameriku 1637. godine, preuzeli su kontrolu nad zemljom na zapadnoj obali reke Delaver ispod reke Skulkil, oblast koja je obuhvatala današnju Filadelfiju, jugoistočnu Pensilvaniju, Delaver i Merilend. Nova Švedska je podržavala narod Suskehanok u njihovom sukobu sa engleskom provincijom Merilend, koji su izgubili. Jedanaest godina kasnije, Holandija je osvojila oblast oko reke Delaver preuzimajući vlast nad kolonijom iako je finskim i švedskim stanovnicima ostavljeno pravo na miliciju, veroispovest, sudstvo i zemlju. Engleska je osvojila holandsku koloniju u 1663. ali se na terenu malo toga promenilo sve do 1682. kada je ova oblast uključena u Povelju za Pensilvaniju koju je napisao Vilijem Pen.

Prilikom plaćanja dugova 1681. engleski kralj Čarls II je izdao povelju Vilijamu Penu za oblast koja će postati provincija odnosno kolonija Pensilvanija. I pored kraljevske povelje, Pen je platio ovu zemlju narodu Lenape kako bi sa njima bio u dobrim odnosima i sačuvao mir za svoju koloniju.[7] Prema legendi Pen je napravio dogovor o prijateljstvu sa poglavicom plemena Lenape Tamanijem ispod brestovog drveta u Šakamaksonu, koje je danas deo grada koji se zove Fištaun.[8] Pen je bio kveker, zbog čega je bio progonjen pa je želeo da njegova kolonija bude mesto u kom će biti zagarantovana potpuna sloboda veroispovesti. Pen je nazvao grad Filadelfija što je izvedeno iz grčkog za bratsku ljubav (φίλος - ljubav, αδελφός - brat)[9]

Dvorana nezavisnosti
„Penov dogovor sa Indijancima“ - Bendžamin Vest

Pen je planirao da grad koji će služiti kao luka i glavni grad bude na reci Delaver. Nadajući se da će Filadelfija biti poput ruralnih mesta Engleske a ne velikih gradova, Pen je puteve postavio u kvadratnu mrežu kako bi razdvojio poslovne zgrade i kuće i omogućio da budu okruženi baštama i voćnjacima. Stanovnici grada nisu pratili Penov plan i naselili su se uz samu reku a svoje placeve su delili i preprodavali.[10] Pre nego što je napustio Filadelfiju poslednji put 1701, Pen je izdao povelju kojom ju je proglasio za grad. Grad je uskoro postao važan trgovački centar i luka. Važan doprinos razvoju Filadelfije u to vreme je dao Bendžamin Frenklin. Frenklin je pomogao da se poprave gradske usluge i oforme nove kao npr. prva bolnica u kolonijama Severne Amerike.[11] Centralni položaj grada među kolonijama je učinio da grad postane prirodni centar Američke revolucije: u njemu su održani Prvi Kontinentalni Kongres pre rata, Drugi Kontinentalni Kongres na kom je potpisana Deklaracija nezavisnosti SAD tokom rata kao i Ustavna Konvencija nakon rata. Nekoliko bitaka je vođeno u Filadelfiji i njenoj okolini. Nakon rata Filadelfija je postala privremeni glavni grad tokom poslednje decenije 18. veka.[12] Žuta groznica je 1793. pogodila grad u vidu epidemije i tada je umrlo oko 5.000 ljudi ili 10% gradskog stanovništva.[13]

Državna vlada je napustila Filadelfiju 1799. a federalna vlada ubrzo nakon toga 1800. godine ali je Filadelfija ostala najveći grad mlade države kao i njen finansijski i kulturni centar. Nakon toga Njujork ju je ubrzo prestigao po broju stanovnika ali je izgradnja puteva, kanala i železnica pomogla da Filadelfija postane prvi veliki industrijski grad SAD. Tokom 19. veka Filadelfija je imala veliki broj fabrika i kompanija a najvažnija je bila tekstilna industrija. Velike korporacije iz tog doba su bile Boldvinova fabrika lokomotiva, brodogradilište Vilijem Kremp i sinovi kao i Pensilvanijske železnice.[14] Industrija je proslavljena na Centenijalnoj izložbi, prvom svetskom sajmu održanom u SAD. Najveći broj imigranata dolazio je iz Irske i Nemačke. Povećanje broja stanovnika je dovelo do Akta o konsolidaciji iz 1854. kojim je Filadelfija proširena na celu oblast.[15] U drugoj polovini veka, imigranti iz Rusije, istočne Evrope i Italije kao i Afroamerikanci sa juga SAD su naseljavali grad.[16]

Do 1950. u gradu je živelo više od dva miliona ljudi nakon čega je broj stanovnika počeo da opada dok su se predgrađa uvećavala. Obnova grada je započela 1960-ih godina i nastavlja se i u 21. veku sa najvećim razvojem u centru grada i univerzitetskom naselju. Nakon što je zatvorena većina starih fabrika, grad je započeo kampanju za privlačenje novih investitora i turista. Počela je izgradnja staklenih i kamenih oblakodera u centru grada. Stare zone grada su obnovljene i danas predstavljaju poželjno mesto za život. Ovim potezima je zaustavljeno opadanje broja stanovnika nakon gubitka gotovo četvrtine stanovništva u prethodnom periodu.[17]

Stanovništvo[uredi | uredi izvor]

Prema popisu stanovništva iz 2010. u gradu je živelo 1.526.006 stanovnika, što je 8.456 (0,6%) stanovnika više nego 2000. godine.[1]

Sastav stanovništva – Filadelfija
2010.[1]2000.[1]
Ukupno1 526 006 (100,0%)1 517 550 (100,0%)
Afroamerikanci661 839 (43,37%)655 824 (43,22%)
Belci562 585 (36,87%)644 395 (42,46%)
Hispanoamerikanci187 611 (12,29%)128 928 (8,496%)
Azijati96 405 (6,317%)67 654 (4,458%)
Ostali17 566 (1,151%)20 749 (1,367%)
    Filadelfija

    Privreda[uredi | uredi izvor]

    Saobraćaj[uredi | uredi izvor]

    Partnerski gradovi[uredi | uredi izvor]

    Galerija[uredi | uredi izvor]

    Stari grad Kineska četvrt Gradski park Muzej umetnosti

    Vidi još[uredi | uredi izvor]

    Reference[uredi | uredi izvor]

    1. ^ a b v g „Pennsylvania Trend Report 2: State and Complete Places”. Arhivirano iz originala 15. 01. 2013. g. Pristupljeno 07. 01. 2013. 
    2. ^ ThreadEx; search for location= "PA - Philadelphia", variable= "Station thread"
    3. ^ Wood, Anthony R. „Snow total at airport gets a boost A new measuring station and technique likely contributed to two 8-inch-plus readings”. Philly.com. The Inquirer. Arhivirano iz originala 28. 07. 2014. g. Pristupljeno 10. 06. 2014. 
    4. ^ „Station Name: PA PHILADELPHIA INTL AP”. National Oceanic and Atmospheric Administration. Pristupljeno 13. 03. 2014. [mrtva veza]
    5. ^ „WMO Climate Normals for PHILADELPHIA/INT'L ARPT PA 1961–1990”. National Oceanic and Atmospheric Administration. Pristupljeno 11. 03. 2014. 
    6. ^ „NowData - NOAA Online Weather Data”. National Oceanic and Atmospheric Administration. Pristupljeno 13. 04. 2016. 
    7. ^ Brookes 2005, str. 21.
    8. ^ Weigley 1982, str. 4–5.
    9. ^ Avery 1999.
    10. ^ Weigley 1982, str. 7, 14–16.
    11. ^ Brookes 2005, str. 24–25.
    12. ^ Brookes 2005, str. 30–33.
    13. ^ Arnebeck, Bob (30. 01. 2008). „A Short History of Yellow Fever in the US”. Benjamin Rush, Yellow Fever and the Birth of Modern Medicine. Arhivirano iz originala 29. 10. 2002. g. Pristupljeno 04-12-2008.  Proverite vrednost paramet(a)ra za datum: |access-date= (pomoć)
    14. ^ Weigley 1982, str. 214, 218, 428–429.
    15. ^ „A Brief History of Philadelphia”. Philadelphia History. ushistory.org. Pristupljeno 14. 12. 2006. 
    16. ^ Brookes 2005, str. 38–39.
    17. ^ Brookes 2005, str. 78.

    Literatura[uredi | uredi izvor]

    Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

    Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Филаделфија&oldid=27737963”