Srpski dobrovoljački korpus (Drugi svetski rat)

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Srpski dobrovoljački korpus
Grb Srpskog dobrovoljačkog korpusa
Postojanje15. septembar 1941. — 11. maj 1945.
Zemlja Nacistička Nemačka
Ogranak Vafen-SS (1944–1945) Paravojska
Vrstadobrovoljci
Jačina15. septembar 1941: 300—400
1. novembar 1941: oko 2700
15. februar 1942: 3685
Januar 1943: 4.000
Oktobar—novembar 1943: 5.000—6.000
21. avgust 1944: 9886
Mart 1945: 9.000—10.000
Maj 1945: 5.000—6.000
ŠtabBeograd
NadimakLjotićevci
Komandanti
Komandantbrigadni general Kosta Mušicki
Komandant 2potpukovnik Ilija Kukić
Komandant 3brigadni general Miodrag Damjanović

Srpski dobrovoljački korpus (nem. Serbische Freiwilligenkorps), poznati i kao ljotićevci, do 1943. Srpska dobrovoljačka komanda, bio je stranačka vojska Jugoslovenskog narodnog pokreta Zbor, koja je za vreme Drugog svetskog rata na području okupirane Srbije sarađivala sa nemačkim okupacionim snagama u borbi protiv partizana i četnika. U tom trenutku, SDK postaje elitna formacija za antipartizanske operacije, za razliku od Srpske državne straže koja je bila stajaća vojska Srbije pod nemačkom okupacijom. Pripadnici SDK-a su bili poznati kao ljotićevci po svom ideološkom vođi Dimitriju Ljotiću, a takođe su bili poznati i kao dobrovoljci. Oružje, municiju, uniforme i hranu SDK je dobijao od Nemaca preko Vlade narodnog spasa generala Milana Nedića, koja je obezbeđivala i plate za pripadnike ove formacije. Srpski dobrovoljački korpus se formalno nalazio pod komandom Nedićeve žandarmerije, ali je u nekoliko meseci 1943. godine faktički bio podređen nemačkim vojnim vlastima. Od 1944. godine SDK dobija nemačko i italijansko naoružanje i uniforme.

Formiranje Srpske dobrovoljačke komande[uredi | uredi izvor]

Nemci su po uvođenju okupacione uprave u Srbiji i formiranju komesarske vlade 9. maja zabranili rad svih političkih stranaka. Međutim, već 25. maja je dozvoljen rad pokretu Zbor.[1] Tokom proleća i leta 1941. pripadnici Zbora su aktivno delovali na propagandnom planu, a pripadnici podmlatka Zbora, koji su se nazivali Beli orlovi, njih oko 120, okupili su se u Smederevu i učestvovali u sanaciji posledica eksplozije municije u Smederevskoj tvrđavi.

S obzirom da su im bile potrebne pouzdane domaće snage koje će im pomoći u gušenju ustanka 1941. predvođenog komunistima, pripadnici nemačkih okupacionih snaga morali su neefikasnu Komesarsku upravu Milana Aćimovića zameniti nekim telom koje bi imalo veći ugled. Stoga su krajem avgusta na mesto predsednika Vlade narodnog spasa postavili armijskog generala Milana Nedića. Nova vlada nije bila ništa uspešnija od prethodne, pa je ministar Mihailo Olćan predložio da se od domaćeg stanovništva oforme dobrovoljačke jedinice i obećao da u Zboru može pronaći 500 dobrovoljaca.[2] Nemci su dozvolili formiranje dobrovoljačkih odreda za borbu protiv komunista na teritoriji okupirane Srbije, a koji nisu smeli imati više od 3500 ljudi. Odredi su organizovani od septembra do novembra 1941. godine. Prvi javni poziv u oktobru 1941. bio je upućen dobrovoljcima za borbu protiv „komunističke opasnosti“, dok se borba protiv Mihailovićevih četnika nije spominjala.[3] Prilikom formiranja, a i kasnije, pristalice Zbora i organizacije Beli orlovi činile su rukovodeći kadar i sastav tih jedinica. U odrede su mogle stupiti samo osobe koje su bile ideološki svesne, nacionalno i moralno ispravne i fizički sposobne. Bili su to najvećim delom đaci i studenti, članovi Belih orlova, ali je među dobrovoljcima bilo i činovnika, radnika, zanatlija, seljaka, delom i izbeglica.[4] Većina oficira dolazila je ili iz stare Jugoslovenske vojske ili žandarmerije.[3] Komanda je službeno formirana 15. septembra 1941. a činilo ju je 12 dobrovoljačkih odreda svaki sa 120 do 150 ljudi.[5] Pripadnici korpusa su nosili maslinastozelene uniforme ili, u slučaju oficira, oficirsku uniformu Jugoslovenske kraljevske vojske, sa krstom svetog Đorđa na desnoj strani grudi kako ubija aždaju oko kojega je stajao natpis „S verom u Boga, za Kralja i Otadžbinu — Dobrovoljci". Đurđevdan je bila slava dobrovoljaca.[6] Zastave su bile u stilu starih srpskih zastava.[4] Činovi su, iz praktičnih razloga, bili isti kao i kod Vojske kraljevine Jugoslavije. Sam Ljotić nije imao komandu nad SDK, na čijem se čelu nalazio inžinjerijski pukovnik Kosta Mušicki.[4]

Dobrovoljačka komanda je imala vaspitni odsek čiji je zadatak bio da "kvalitativno ojača dobrovoljačke odrede i da oživi nacionalnu svest u narodu koji se pod uticajem komunista i tuđe propagande nalazio u idejnom i političkom haosu".[7] Šef obrazovnog odseka je bio novinar Ratko Parežanin.[8] Takođe je imala obaveštajni odsek koji je imao svoje centre širom Srbije. Najpoznatiji član ovog odseka je Branko Gašparević. Duhovne potrebe SDK je obavljao verski referent protojerej Aleksa Todorović.[8] SDK je često delovao u bliskoj saradnji sa Ruskim zaštitnim korpusom.[9]

Spomenik streljanim đacima i profesorima tokom Kragujevačkog masakra 1941. u čijem su izvršavanju delimično učestvovali i ljotićevci. Trupe Dimitrija Ljotića nisu aktivno učestvovale u pogubljenjima, ali su tokom privođenja i na samom stratištu pomagale nemačkim vojnicima. [10][11]

Dobrovoljci su prvu oružanu akciju imali 17. septembra u selu Dražanj kod Grocke, čisteći oblast od partizana. Peti dobrovoljački odred SDK pod zapovedništvom Marisava Petrovića pomagao je Nemcima tokom privođenja i na samom stratištu prilikom izvršavanja Kragujevačkog masakra 21. oktobra 1941. godine, ali trupe SDK nisu aktivno učestvovale u samim pogubljenjima.[10][11] Pre ofanzive na Užičku republiku, Nedić je naredio da se SDK, žandarmerija i četnici Koste Pećanca stave pod zajedničku komandu. Zajednička vojna formacija nazvana Šumadijski korpus pod komandom Mušickog je obrazovana 22. novembra.[12] Korpus je stavljen pod komandu nemačke 113. divizije. Nakon povlačenja partizana u italijansku okupacionu zonu, Nemci su se okrenuli borbi protiv Mihailovićevih četnika. Neko je (moguće Mušicki) obavestio Mihailovića o nemačkim planovima i Mihailović je uspeo da izbegne hapšenje. Mušickog su Nemci uhapsili 9. decembra u Čačku i zamenili ga potpukovnikom Ilijom Kukićem. Nedić je intervenisao i izborio puštanje Mušickog, pa se on ponovo našao na svom položaju čim su Nemci umešani u ovaj slučaj napustili Beograd krajem 1942.

Hodža drži hutbu muslimanskim pripadnicima SDK i SDS u Beogradu marta 1944. godine.
Pripadnici 12. dobrovoljačkog odreda SDK sa Romima u Jastrepcu 1942. godine.

Protivljenje dobrovoljaca da pošalju jednu svoju jedinicu na Istočni front imalo je za posledicu razoružavanje i raspuštanje pojedinih njenih odreda. Prvo je 2. juna 1942. godine deo Sedmog dobrovoljačkog odreda bio razoružan i odveden u Užice, gde su neki dobrovoljci bili streljani. Zatim je razoružan u junu 1942. godine u okolini Paraćina Osmi dobrovoljački odred a njegovi su pripadnici bili su poslati u Borski rudnik. Na kraju je u avgustu 1942. godine u Čačku bio razoružan Jedanaesti (Jablanički) dobrovoljački odred. Oficiri su poslati u logore u Nemačkoj, dok su borci odvedeni na rad u Borski rudnik.[13]

Neprijateljstvo između Ljotićevih snaga i Mihailovićevih četnika izbilo je u jesen 1941. godine i potrajalo je skoro do kraja rata. Ljotić je već u novembru 1941. otvoreno osuđivao Mihailovića i njegove snage, zbog njihove saradnje sa partizanima. U jednom novinskom članku, Ljotić je optužio Mihailovića da je odgovoran za smrt mnogih Srba i izazivanje velikog razaranja kao posledicu njegove „naivne“ saradnje sa komunistima.[3] Godinu dana kasnije 15. jula 1942, Mihailović je poslao telegram jugoslovenskoj izbegličkoj vladi, zahtevajući od njih da javno osude Ljotića, Nedića i četničkog odmetnika Kostu Pećanca kao izdajnike, i izbeglička vlada je to uradila javno preko Bi-Bi-Sija.[14] Mihailović je takođe vršio pritisak preko vlade oduzimanjem činova Nedićevim generalima i drugim oficirima, i stavljanjem kolaboratora pod slovo „Z“.[15] Mihailović je borbu protiv SDK stavljao ispred borbe sa Vermahtom.[8] Pristalice Ljotića napadale su i obračunavale se sa pripadnicima Mihailovića.[16] Četnici su uzvraćali na ljotićevske napade, o čemu govore brojni međusobni obračuni.[17] Četnici su čuvali sela od odmazdi, nastojeći da ne ubiju Nemca, ali su se zato međusobno obračunavali sa ljotićevcima.[18] Mihailović se oštro razgraničavao sa Ljotićem. Jula 1942. Mihailović je javljao izbegličkoj vladi da je Ljotić „Najomrznutiji u narodu i sinonim izdajstva", da su ljotićevci „najveći nemački saradnici", da je „Kragujevac Ljotićevo delo", da bi „lako s Nemcima da nemaju ogromne smetnje Ljotića, Nedića i Pećanca", koje „narod sve prezire", kao i da su „Nedić i Aćimović, s jedne, i Ljotić s druge strane u stalnoj borbi za vlast i da se takmiče u služenju Nemcima".[19] Četnički raspis od 30. jula 1942. predviđao je "istrebljenje komunista svim sredstvima posredno i neposredno", dok se istovremeno zahtevao rad komandosa radi skidanja svih izdajnika i Ljotićevih prvaka, sa "energičnim" bušenjem Ljotićevih, Pećančevih i bugarskih formacija. Mihailović je od svojih komandanata tražio da "komuniste uništavaju nemilosrdno", jer ih "oni ometaju da imaju odrešene ruke prema neprijateljima", i da "komunisti isto kao ljotićevci podjednako služe Nemcima".[20]

Srpski dobrovoljački korpus sa legalizovanim četnicima, decembar 1941. godine.

Srpska dobrovoljačka komanda je do 15. februara 1942. godine dostigla broj od 172 oficira i 3.513 dobrovoljaca, što je bilo skoro željenih 5 bataljona. Tokom 1942. SDK se sukobio sa partizanima u južnoj Srbiji. Iako su im naneli značajne gubitke, nisu uspeli da ih potpuno slome na području južne Srbije. U zapadnoj Srbiji, SDK je zajedno sa žandarmerijom, Nemcima i Pećančevim četnicima napao Kosmajski, Valjevski i Suvoborski partizanski odred koji su se vratili iz Bosne. Uspeli su da ih gotovo sve poraze, osim Valjevskog bataljona koji se probio kroz njihove linije. Na kraju 1942. bilo je 12 odreda organizovanih u 5 bataljona i Nemci su im dali formalno priznanje 1. januara 1943, promenivši ime jedinice u Srpski dobrovoljački korpus.

Reorganizacija u Srpski dobrovoljački korpus[uredi | uredi izvor]

U januaru 1943. dobrovoljački odredi su reorganizovani u Srpski dobrovoljački korpus sa pet bataljona veličine 500 vojnika[5] i stavljeni su pod formalno zapovedništvo Nedićeve vlade, ali su faktički bili pod neposrednim zapovedništvom generala Paula Badera, vrhovnog nemačkog zapovednika Srbije.[3] Na mesto komandanta SDK je vraćen Kosta Mušicki, a za načelnika štaba je postavljen potpukovnik Radoslav Tatalović. U Štabu SDK, kao i u svakom bataljonu, nalazio se i po jedan nemački oficir za vezu.[10] U sastavu SDK nalazila su se četiri dobrovoljačka i jedan četnički[a] jurišni bataljon, svaki sa 500 ljudi, a od 4. januara 1943. godine SDK je imao još i bataljon bornih kola, eskadron konjice i 6 aviona.[21] Bataljon bornih kola posedovao je zarobljena vozila Jugoslovenske vojske, koja su Nemci odbacili kao zastarela, a takođe i nekoliko francuskih Reno R-35 tenkova, češke i nemačke poluguseničare u jako lošem stanju. Vozila su uglavnom služila za parade i retko su učestvovala u većim akcijama. Bataljon bornih kola nije dočekao jesen 1944. Od šest vazduhoplova, dva su bila Brege 19 osposobljena za prevoz četiri putnika, a jedan Fisler Roda. Letove, kad bi avioni bili u letnom stanju, morali su odobriti Nemci. Avioni su uglavnom vršili kurirske letove za potrebe Nedićeve vlade. Da bi leteli iz Beograda pripadnici SDK su morali da pređu na teritoriju NDH na nemački aerodrom u Zemunu i da odatle lete uglavnom do Kraljeva i Niša, sve dok ovaj grad nisu okupirali Bugari.

Iako nije formalno bio deo Vermahta i Vafen-SS-a, SDK je dobijao oružje, municiju i hranu od Nemaca.[22] Oni su bili jedina grupa naoružanih Srba kojima su Nemci verovali tokom rata, a njene jedinice su nemački komandanti često hvalili za hrabrost u akcijama.[23] Nemci su prema njima pokazivali najveći stepen poverenja, svesni njihove identifikacije sa nemačkim ciljevima.[8] Bili su partijska vojska od najvišeg poverenja kod SS štabova.[16] SDK je često pomagao Gestapou u pronalaženju i skupljanju jevrejskih civila koji su uspeli da izbegnu nemačko zarobljavanje[24] i slali su Jevreje i pristalice partizana u logor Banjica.[25] Za borbu protiv Mihailovića u Smederevu su organizovani teroristički kursevi, na kojima su pripadnici SDK obučavani kako da likvidiraju oficire i istaknute aktiviste četničkog i partizanskog pokreta.[8]

Četnici, Srpska državna straža i I puk Srpskog dobrovoljačkog korpusa.

Članovi SDK su polagali zakletvu da će se boriti do smrti i protiv komunista i četnika, da će poštovati nemačke vojnike koji se bore protiv istog neprijatelja, i da će ostati u redovima SDK najmanje šest meseci i da će „služiti u korist srpskog naroda“.[26] Dobrovoljačka komanda je stavljala do znanja dobrovoljcima da oni više ne raspolažu svojim životima, jer su ih dobrovoljno dali za Srbiju.[8] Jedinicama SDK nije bilo dozvoljeno da se kreću van dodeljene teritorije okupirane Srbije bez nemačkog odobrenja.[27] Većina oficira u SDK je dolazila iz redova raspuštene Jugoslovenske vojske ili žandarmerije. Moral dobrovoljaca je bio visok, jer su u svojim redovima, u svakoj četi, bataljonu ili puku, imali oficire-prosvetare (slično kao što su Sovjeti i partizani imali političke komesare), koji su imali zadatak da obrazuju i indoktrinišu vojnike, kao i da održavaju visok nivo morala.

Ideološku osnovu SDK sačinjavala su osnovna načela Zbora, koja su predviđala borbu protiv masona, Jevreja, komunista i zapadnjačkog kapitalizma. Pripadnici SDK su se izjašnjavali za nezavisnu Srbiju vezanu za Nemačku. Zalagali su se za Srbiju u „novom poretku", istupali protiv Mihailovićevih četnika, protiv Jugoslavije a za „srpstvo". Zadržavali su načelo monarhizma i vernost dinastiji Karađorđevića, smatrali Petra II za kralja Srbije, kome su zapadni Saveznici oduzeli slobodu odlučivanja. Zaklinjali su se „Svemogućim Bogom na verno služenje Otadžbini i na odanost kralju i slavili njegov rođendan pred kraljevom fotografijom i stolicom namenjenom kralju. Za njih je kralj bio mladić koji je suprotno svojoj volji odveden iz zemlje i na Ostrvu predstavljao britanskog zatočenika.[17] Pripadnici SDK najradikalnije su se razilazili sa Mihailovićem. Istovetne odrednice „srpski narod" i „monarhija" nisu mogle da ih ne razdvajaju, samim tim što su uporišta imali na dvema sasvim suprotnim stranama — dobrovoljci na nemačkoj, videvši Srbiju u Hitlerovom „novom poretku", za razliku od četnika čije je međunarodno uporište bio antihitlerovski Zapad. Delio ih je i odnos prema Jugoslaviji, koju su ljotićevci tokom rata odbacivali kao štetnu konstrukciju po srpski narod, za razliku od četnika koji su se nominalno za nju zalagali, kao i za obnovu kraljevine Jugoslavije, ali u kojoj bi srpski narod imao prednost ujedinjen u budućoj Velikoj i homogenoj Srbiji, kao jednoj od tri jedinice buduće federativne Jugoslavije, zajedno sa Hrvatima i Slovencima.[28] U ideološkom smislu SDK je bio najbliži nacionalsocijalizmu,[12] iako je Ljotićeva ideologija imala mnoge primese nacionalsocijalizma i pre rata.[16] Isceljenje Srbije videli su u zajedničkom putu Srbije sa Nemačkom. Činili su glavni oslonac Nedićeve pronemačke politike.[8] Obnovu Srbije gledali su u svetlosti nemačke pobede.[12] Prema ideologiji SDK, Ljotić je bio „zvezda vodilja“ na temelju „svojih političkih i filozofskih proglasa“.[29] U svojim instrukcijama komandantima jedinica, Ljotić je naglašavao potrebu da dobrovoljci budu vernici i poštuju Boga. Ljotić je svoje dobrovoljce smatrao nebeskim semenom, koje su anđeli posejali na zemlju onu noć kada se rodio Isus.[30] Govorio im je da se redovno mole i upozorio ih je da loši rezultati na bojištu i neuspeh da steknu podršku srpske javnosti dolaze kao posledica „sve slabije pobožnosti i vere komandanata“ i njihovog čestog psovanja Božjeg imena. Ljotić je kritikovao raširenu pojavu alkoholizma, kockanja i seksualne dekadencije među dobrovoljcima.[31] Takođe ih je kritikovao za počinjena dela nepotrebnog nasilja kada bi bio informisan o njima [32]

Ljotićevci su zamerali Srpskoj pravoslavnoj crkvi na njenom neutralnom stavu, tendenciji napuštanja svoga „stada" i ogrešenja o „religiozno-moralno jezgro svoga naroda". Dimitrije Ljotić je napadao predstavnike SPC i od arhijereja tražio da se jače izjasne za Nedićev put,[33] Miroslav Spalajković je nazivao vladike "crvenima", a Dimitrije Najdanović je kritikovao Crkvu, što dopušta da je „crveni demonizam" nagriza iznutra.[34][35] SPC je napadala komuniste kao ateiste, ali se politički gledano držala pasivno. Nekoliko sveštenika sledilo je fanatično Ljotića, dok je za Nemce SPC bila protivnik.[36][37]

Teritorija centralne Srbije pod nemačkom okupacijom (1941-1944)

Maja 1943. Nedić je pokušao da Korpus poveća na pet pukova, ali Nemci to nisu odobrili. SDK se tokom 1943. sukobio sa partizanima kod Požarevca, Kruševca, Aranđelovca i u Mačvi. Takođe su se sukobili i sa Mihailovićevim četnicima. Četnici su jula 1943. ubili Dušana Markovića, komandanta 3. dobrovoljačkog bataljona i njegovih 20 vojnika,[10] a ubrzo i Miloša Vojnovića Lautnera, komandanta 4. dobrovoljačkog bataljona. U avgustu 1943. SDK se sukobljavao sa "rušilačkim bandama pristalica Draže Mihajlovića" u kruševačkom kraju.[38] Nemci su 15. maja u Crnoj Gori pred početak Operacije Švarc, razoružali i zarobili oko 3000 četnika majora Pavla Đurišića. Đurišić je poslat u logor u poljskom gradu Strij (u današnjoj Ukrajini), ali je uspeo da pobegne i bio je u Beogradu u novembru te godine. Đurišića je ubrzo uhapsio Gestapo, ali je pušten uz Nedićeve i Ljotićeve garancije, pod uslovom da stavi svoje vojnike pod komandu SDK. Đurišić je prihvatio ponudu i formirao je tri puka SDK (Crnogorski dobrovoljački korpus), a postao je drugi po važnosti oficir SDK, iza generala Mušickog, mada je i dalje održavao veze sa Mihailovićem.[39]

U međuvremenu su partizani izrasli u vojsku značajne snage i u leto 1943. su bili ponovo aktivni širom Srbije. Obnovljene partizanske aktivnosti su duboko brinule odgovorne nemačke zapovednike, jer je vojna moć okupacionih snaga znatno opala tokom relativno mirnih meseci 1942. godine. Nedić je takođe bio svestan ovog problema, i posetio je Hitlera u Obersalcbergu, nadajući se da će pronaći rešenje. Sastanak se održao 18. septembra[40] i Nedić je uspeo da izdejstvuje da se SDK ojača sa još pet dodatnih bataljona, kao i još dodatnih pet ako okolnosti budu zadovoljavale. Ove mere su sprovedene odmah, i do 20. oktobra, svaki od pet postojećih bataljona SDK je prerastao u puk sa po dva bataljona. Obuka za regrute novih pet bataljona se sprovodila u garnizonima korpusa u Valjevu, Kragujevcu, Šapcu, Smederevu i Kruševcu. Štab korpusa je ostao u Beogradu. Međutim, formiranje tih pukova nije išlo lako.

Kako je poraz nacističke Nemačke bio sve izvesniji, a kvislinška vlada sve nepopularnija, to je SDK sve teže mogla da nadoknadi sve veće gubitke u borbi protiv partizana - u Sabornoj crkvi je 20. septembra održan pomen za 246 palih dobrovoljaca.[40] Pripadnici korpusa su primali plate i imali brojne povlastice, kao što su posebni kursevi za đake-pripadnike SDK kako bi redovno završili školovanje.[41] Nemci su dozvolili da se iz nemačkog zarobljeništva vrate oficiri i podoficiri koji su spremni da stupe u korpus, ali se u Srbiju vratilo samo 200-300 osoba, pa je ovaj plan propao.[42] Istovremeno je Nedićeva vlada pokušala da sprovede prisilnu mobilizaciju, ali bez većeg uspeha.[39] Otežavajuću okolnost im je predstavljao pokret Dragoljuba Mihailovića, koji je takođe težio da odvuče potencijalne borce u svoje redove, uz nešto više uspeha u odnosu na SDS i SDK.[43]

Pored pukova jačine 1200 ljudi, naoružanih lakim streljačkim naoružanjem, SDK je u svom sastavu imao i artiljerijski divizion jačine 560 ljudi sa 4 baterije, bataljon bornih kola i eskadron konjice.

SDK se borio protiv partizana tokom proleća (protiv 2. i 5. partizanske divizije) u jugozapadnoj Srbiji, i u leto 1944. u Topličkoj-jablaničkoj operaciji. Do avgusta 1944. pet pukova SDK je dostiglo jačinu od 9.886 oficira i vojnika što je bio maksimum postignut pred sam kraj rata u okupiranoj Srbiji uz prisilnu mobilizaciju.[44] Od svog osnivanja do septembra 1944. SDK je imao oko 700 ubijenih i 1800 ranjenih.

Poraz i rasformiranje korpusa[uredi | uredi izvor]

U februaru 1944. Ljotić je poslao 2. bataljon 5. puka SDK u Crnu Goru da pomogne Đurišićevim četnicima. Od 839 poslatih pripadnika SDK, 543 je poginulo u borbama protiv partizana. Iako je sarađivao sa Đurišićem, Ljotić se još uvek opirao saradnji sa Mihailovićem.[45] U leto 1944. u sastav SDK ušle su tri četničke brigade Pavla Đurišića kao 6, 7. i 8. puk, ukupne jačine oko 3.800 vojnika, ali samo formalno kako bi Nedić za ovo ljudstvo dobio oružje i municiju od Nemaca.

U martu 1944. četnici su ubili pukovnika Miloša Masalovića, šefa kabineta predsednika vlade generala Nedića, a njegovo mesto je po molbi Nedića preuzeo brigadni general Miodrag Damjanović, koji ce vratio u zemlju iz nemačkog zarobljeništva.[46] Sa tog mesta Damjanović je pomagao pokret generala Draže Mihailovića.

Ljotić se maja 1944. susreo sa Mihailovićevim komandantom Srbije, generalom Miroslavom Trifunovićem, u selu Brđanima i sklopio sporazum o zajedničkoj borbi protiv partizana.[47]

U septembru 1944. partizani su uz podršku Crvene armije i savezničkog vazduhoplovstva počeli svoju završnu ofanzivu u Srbiji. U velikim borbama u na Jelovoj gori i za Valjevo partizani su naneli težak poraz udruženim četničko-ljotićevskim snagama. SDK je spasio Dragoljuba Mihailovića i četničku Vrhovnu komandu od zarobljavanja od strane partizana.[48] Mihailović je 6. septembra 1944. na rođendan kralja Petra II, preuzeo komandu nad srpskim kolaboracionističkim formacijama, uključujući i SDK. Za vreme bitke desio se proglas kralja Petra II da se sve četničke jedinice pristupe u partizane.[49] Nakon bitke, četnici su odlučili da pređu Drinu i nastave sa borbom u Bosni.

Ljotić je idejni tvorac strategije koja je trebalo da ujedini sve lojaliste (četnike i druge), te da se pred trupama Crvene armije svi zajedno povuku u Sloveniju. Samo mali deo četničkih trupa je tu strategiju na vreme prihvatio, i to pre svih četnici Dinarske divizije Momčila Đujića i još nekih manjih formacija. Nemci nisu želeli da SDK bude uništen u borbama sa Crvenom armijom i partizanima, pa su odlučili da ga povuku u Sloveniju. To se poklopilo sa Ljotićevom idejom da se u Sloveniji ostvari široki front nacionalističkih i antikomunističkih snaga. Zbog toga je poslao Ratka Parežanina sa tridesetak pratilaca u Crnu Goru, kako bi ubedili Đurišića da se povuče sa svojim četnicima u Sloveniju, odakle bi zajedničkim snagama pokrenuli ofanzivu. Ljotić je 4. oktobra, zajedno sa Nedićem, trista vladinih zvaničnika i nemačkim zvaničnicima pobegao iz Beograda.[50]

Povlačenje SDK je počelo 8. oktobra tokom finalnog zajedničko partizansko-sovjetskog napada na Beograd, kada je 1. dobrovoljački puk pod zapovedništvo majora Ilije Mićaševića i 4. dobrovoljački puk pod zapovedništvom majora Vojislava Dimitrijevića prešao Savu. 3. puk majora Jovana Dobrosavljevića je prešao preko reke Save kod Šapca. 2. puk majora Marisava Petrovića je prešao Savu kod Obrenovca. 2. i 3. bataljon 5. puka su još bili na frontu. Kada su stigli u Niš, saznali su da je Crvena armija oslobodila Aleksinac i da je njihov put ka Beogradu blokiran. Komandant 5. puka major Milorad Mojić je bio primoran da promeni plan povlačenja prema Prokuplju ali su od strane partizana njegova dva bataljona teško stradala. U borbenoj formaciji, koja je nekoliko dana ranije brojala do 800 boraca, ostalo ih je nekoliko desetina, dok su ostali zarobljeni ili likvidirani. 1. bataljon 5. puka kapetana Vase Ogrizovića je bio na položajima južno od Zaječara, se pred jačim partizanskim jedinicama morao uz osetne gubitke povući u Bor a zatim u Smederevo, gde je privremeno postao deo 4. puka i sa njim se preko Beograda povukao iz Srbije. Većina trupa se srela sa ostalima u Sremskoj Mitrovici dok su čekali vozove koji će ih prebaciti u Sloveniju. Beograd su poslednji 10. oktobra 1944. godine napustili Štab SDK i Četa za vezu.

Bitka za Beograd je počela 14. oktobra i Nemci su odlučili da evakuišu SDK na mesta gde bi mogli da se koriste za stražarske dužnosti i antipartizanske akcije, pošto je SDK smatran nepodesnim za frontovski rat. Hitler je naredio da se SDK premesti u operativnu zonu Jadransko primorje i smesti pod komandu Višeg SS i policijskog vođe te operativne zone i pod vrhovno zapovedništvo komandanta Jugoistoka. Komandant Grupe armija F je naredio ukrcavanje SDK u vozove za evakuaciju 17. oktobra na železničkoj stanici u Rumi, a transport je dobio dozvolu od Visoke komande Jugoistoka od. 19. do 21. oktobra.[51]

Deo 5. puka koji se polovinom novembra povlačio kroz Bosnu i počeo je da se povlači prema Sloveniji. Oko 30-40 oficira, podoficira i vojnika su 24. decembra 1944. godine uhvatile ustaše Vjekoslava Luburića u vozu koji se na putu ka Sloveniji zaustavio u Zagrebu i pogubile. Ustaše su smatrale SDK neprijateljima Nezavisne države Hrvatske, iako su ustaše i SDK bili na istoj strani sa Nemcima ratujući protiv partizana, a ovo je ujedno i bio ustaški odgovor na nemačko ignorisanje traženja dozvole za prelazak jedinica SDK preko Hrvatske.[52]

U međuvremenu su se u Berlinu desile velike promene koje su imale uticaj na mnoge nenemačke dobrovoljce koji su se borili zajedno sa nemačkim snagama, pa se tako SDK našao u nadležnosti Vafen-SS-a. Naređenje kojim je ovaj premeštaj stupao na snagu je bio 9. novembar,[53] ali se to formalno nije desilo sve do 27. novembra.[54] U ovom trenutku SDK se na papiru bio korpus sa pet pukova, svaki sa tri bataljona, signalnom četom, brdskom četom za snabdevanje i nemačkim oficirima za vezu. Iako vlada mišljenje da je od tog trenutka odnos SDK prema Vafen-SS-u bio zvaničan ali ne i na terenu, ovo nije sasvim tačno. Vojnici SDK nikada nisu nosili uniforme SS, iako su nosili oznake SS i svoje šajkače zamenili za nemačke vojne kape, dok su neki nosili i nemačke šlemove štalkheme. Položaj SDK je bio sasvim sličan položaju 15. kozačkog konjičkog korpusa, koji je otprilike u isto vreme apsorbovan u Vafen-SS.

Ljotić je u decembru 1944. izdejstvovao puštanje vladike Nikolaja Velimirovića i srpskog patrijarha Gavrila Dožića iz logora Dahau. Velimirovića su Nemci zatvorili još u julu 1941. pod sumnjom da je njihov protivnik, i Ljotić je tog leta napisao nekoliko pisama nemačkim zvaničnicima, tražeći oslobađanje vladike Nikolaja, na osnovu toga što je Velimirović veličao Hitlera pre rata. Velimirović je prebačen u Dahau zajedno sa Dožićem preko Budimpešte i Beča u septembru 1944. i držani tamo kao „počasni zatvorenici“.[55] Nakon svog puštanja, on i Dožić su prebačeni u jedno turističko odmaralište, a zatim u Beč kao gosti nemačke vlade, gde su se sreli sa Ljotićem i drugim kvislinškim zvaničnicima. Ljotić i Nedić su tražili od Nojbahera da snagama četničkog komandanata Momčila Đujića budu dozvoljen prolazak do Slovenije. A upravo su oni od svih četničkih snaga jedina veća formacija koja je uspela da njeni članovi sačuvaju svoje živote, i da nakon završetka rata formiraju jak nacionalistički i antikomunistički pokret u emigraciji.

Kada su stigli u Sloveniju, vojnici SDK su se skoncentrisali u oblasti oko Ilirske Bistrice i Postojne, a štab je bio smešten u Ilirskoj Bistrici. Ubrzo nakon dolaska u Sloveniju, Ljotić je stupio u kontakt sa komandantom Slovenačkog domobranstva Leonom Rupnikom i ljubljanskim biskupom Gregorijem Rožmanom i u Ilirskoj Bistrici, u cilju postizanja dogovora oko uzajamne pomoći i saradnje. SDK je osnovao dobrovoljačke škole u Ilirskoj Bistrici, jednu za obuku oficira, a drugu ideološku. Školom za oficire je upravljao lično Ljotić. Tokom ovog perioda, 3.000 sposobnih preživelih pripadnika SDK je pojačano puštenim srpskim ratnim zarobljenicima, četnicima Momčila Đujića i Dobroslava Jevđevića i pripadnicima Srpske državne straže koji su evakuisani u Istru. Ove novopridošlice su povećali broj srpskih nacionalističkih snaga na 8.000. Slovenački četnici zvani Plava garda su takođe bili prisutni u Sloveniji i oni su se pridružili nacionalističkom frontu. Nacionalističke formacije u Sloveniji su brojale oko 40.000 naoružanih vojnika. Sve one su stavljene pod komandu Višeg SS i policijskog vođe Odila Globočnika u operativnoj zoni Jadransko primorje.[56]

Na svom novom položaju SDK je učestvovao u antipartizanskim operacijama. Od pripadnika SDK i Specijalne policije u Sloveniji i Austriji, Gestapo je formirao diverzantske grupe i uputio ih na obuku u Kajzervald i Nojšterlic. Do kraja 1944. godine formirano je i završilo kurseve oko pet grupa, svaka jačine od deset do četrdeset ljudi. Na čelu ovih grupa bili su Boško Bećarević, Ratko Parežanin, Jovan Kraguljac, Rade Pavlović i Branko Gašparević. Oni su od Gestapoa organizovani u Lovačke grupe Jugoistok. Plan je bio da se ove grupe probiju do Srbije, i da pozadini izvrše diverzije i terorističke napade, ali su partizani osujetili sve njihove pokušaje.[57]

SDK je prvu veliku akciju protiv partizana u Sloveniji imao u kraškom selu Col 18. decembra 1944. Od 19. decembra do kraja meseca velike operacije opkoljavanja i uništavanja su pokrenute iz garnizona u Gorici, Idriji, Postojni i Sežani sa ciljem da se eliminišu partizanska uporišta u Trnovskim planinama. Učestvovalo je skoro 5.000 ljudi, uključujući i 500 pripadnika 1. puka SDK iz Postojne, 10. SS puka policije, trupa Italijanske socijalne republike i slovenačkih domobrana. Sledeća akcija u kojoj je učestvovao SDK organizovana je protiv 9. partizanskog korpusa pod imenu operacija Ribecal tokom prvih nekoliko dana marta 1945. Dve borbene grupe su bile formirane za napad na partizanske koncentracija blizu grada Lokve. Prva grupa se sastojala se od tri SS policijska bataljona, elemenata 1. slovenačkog domobranskog jurišnog puka, dva bataljona SDK i jednog kavkaskog bataljona, sa ukupnom snagom od 5.000 ljudi. Druga grupa se sastojala se od dva bataljona nemačke 730. pešadijske regimente (710. pešadijska divizija), policijske čete i nešto inženjeraca, sa ukupnom snagom od 2.500 ljudi. Ove snage su prodirale iz južnog i zapadnog pravca i ovog puta operacija je bila uspešna. Partizani su pretrpeli umerene gubitke i njihova koncentracija je bila slomljena i rasturena ka severoistoku.

Ali kada su partizani bili poraženi, oni nisu ostali rastureni, pa su Nemci bili prisiljeni da izvedu dodatnu operaciju između 19. marta i 7. aprila 1945. što se pokazalo kao konačna operacija protiv 9. korpusa. Četiri borbene grupe su bile organizovane duž granice područja koje su sada zauzimali partizani, sa zadatkom da uvuku 9. korpus u borbu tako što će bukvalno da napreduju svi zajedno prema centru i tako da smanje veličinu područja pod njihovom kontrolom. Ovo je bio standardni nemački metod čišćenja oblasti pod kontrolom partizana i ova taktika se nikada značajnije nije menjala tokom rata. Na Zapadu uzduž linije Idrija-Rijeka-Grahovo-Podbrdo, borbena grupa “Blank” se sastojala od glavnih elemenata 10. i 15. SS policijskog puka, 2. bataljona 1. SDK puka, 2. bataljona 4. SDK puka, 21. SS policijske čete, SS policijska četa “Šmit” i artiljerijske baterije LXXXXVII armijskog korpusa. Ovim snagama su se 4. aprila pridružili 2. i 3. SDK pukovi kao i 500 ljudi iz četničkog 502. ličkog korpusa. Druga borbena grupa, pod komandom policijskog majora Dipelhofera, sastojala se od ljubljanske SS škole za niže oficire, slovenačkih domobrana, četnika i 1200 ljudi iz jedinice Ruske oslobodilačke armije. Ova grupa je upotrebljena na jugoistoku duž linije Idrija-Škofja Loka. Severna jurišna grupa, sa 4.500 ljudi koji su pripadali 13., 17., i 28. SS policijskom puku, bila je formirana uzduž linije između Podbrda i Škofje Loke, dok su specijalne jurišne snage iz 14. SS divizije bile koncentrisane uzduž severoistočne granice oblasti.

Između marta i aprila 1945, Ljotić i Mihailović su razmenjivali poruke o mogućnosti stvaranja saveza u poslednji čas kao krajnjeg poteza u borbi protiv partizana, iako je bilo prekasno da bio on urodio ikakvim plodom.[48] Zato su kod Mihailovića u Bosnu dolazili Milan Aćimović i Boško Kostić. Ljotić je tražio da general Mihailović sa celokupnom vojskom dođe u Sloveniju i lično preuzme komandu. Ljotić je računao da u Sloveniji ima oko 35.000 naoružanih Srba i Slovenaca, čemu se može dodati još oko 30.000 ljudi opštom mobilizacijom. Ako bi Mihailović došao sa svojim ostacima (u to vreme oko 25.000), u Sloveniji bi se stvorila armija od blizu 100.000 ljudi.[58] Mihailović nije želeo da napušta Bosnu, ali je poslao generala Miodraga Damjanovića, pukovnika Ljubu Jovanovića Patka i potpukovnika Sinišu Ocokoljića da preuzmu komandu u Sloveniji. U Mihailovićevim redovima je tada došlo do raskola, i mnogi njegovi ljudi su 16. marta pošli u Sloveniju. Ne čekajući dopuštenje Mihailovića, Pavle Đurišić i druge četničke vođe, među kojima Dragiša Vasić, Luka Baletić, Mirko Lalatović, Zaharije Ostojić, Pavle Novaković i Petar Baćović, su sa svojim ljudima krenuli ka Ljotiću. Njihova kolona je usput napadnuta od ustaša i uništena u bici na Lijevča polju. Iako je postignuti sporazum Ljotića i Mihailovića došao prekasno da bi bio od neke koristi, Ljotićeve i Mihailovićeve snage u Sloveniji su došle pod zajedničku komandu četničkog generala Miodraga Damjanovića 27. marta 1945.[23] General Miodrag Damjanović je postavljen po naredbi Mihailovića za komandanta Istaknutog dela Vrhovne komande u Sloveniji. Time je SDK po drugi put postao deo četnika odnosno Jugoslovenske vojske u otadžbini. Na Ljotićev zahtev, Dožić i Velimirović su polovinom aprila blagoslovili oko 25.000 pripadnika SDS, SDK i Specijalne policije, kao i četnike Momčila Đujića i Dobroslava Jevđevića i slovenačke domobrane, koji su se svi skupili na slovenačkoj obali.

Ubrzo nakon toga Hitlerov specijalni opunomoćenik za Balkan Herman Nojbaher je posetio Ljotića u Trstu da razgovaraju o nemačkim strahovanjima zbog toga šta će se desiti kada SDK i četničke snage u Istri stupe u kontakt sa britanskim i američkim jedinicama koje su se očekivale da se kreću u tom pravcu iz Italije. Ljotić je uveravao Nojbahera u lojalnost SDK.

U međuvremenu 4. jugoslovenska armija je napredovala na sever duž priobalnog puta od Novog Vinodolskog da bi oslobodila Istru, Trst i celu srednju i zapadnu Sloveniju. Nemačka grupa armija E je odmah izdala naređenje LXXXXVII armijskom korpusu da načini perimetar oko lučkog grada Rijeke, kako bi pokušala da zaustavi napredovanje 4. armije na zapad. Početkom aprila 237. pešadijska divizija je poslata u ovu oblast i u roku od nekoliko dana su obrazovane odbrambene linije u luku 21 km istočno i severno od grada. 4. armija je započela svoj napad na rijeku svojim 13., 19. i 43. divizijom. Iako je bila brojčano slabija, nemačka 237. pešadijska divizija je pružila žestoki otpor i zadržala svoje položaje. General Kibler je naredio 188. rezervnoj brdskoj diviziji da pokrene napad na koncentraciju Jugoslovenske armije u blizini aerodroma Grobnik, 16 km severoistočno od Rijeke. 2., 3. i 4. puk SDK su prebačeni ovamo iz oblasti Postojne da podrže napad. Međutim, pukovi SDK su stigli prekasno i nikada nisu stupili u kontakt sa 188. divizijom. Napad na aerodrom je bio neuspešan i do 23. aprila generalu Kibleru je bilo jasno da njegovom korpusu preti potpuno opkoljavanje. Kiblerovo razumevanje situacije je bilo ispravno, pošto je 22. aprila generalštab 4. armije naredio dejstvovanje sa krila kako bi zaobišao grad. Iako je LXXXXVII korpus ostao pod pritiskom tri jugoslovenske divizije, jugoslovenska 20. divizija je dovedena iz Ogulina uz još jednu dodatnu brigadu, tri tenkovska i dva artiljerijska bataljona. Ove snage su nastavili na sever, oko nemačkog odbrambenog perimetra i napredovao je ka Trstu preko Ilirske Bistrice sa namerom da se spoji sa 9. jugoslovenskim korpusom koji je napredovao južno od Trsta.

Kako se bitka kod Rijeke završavala kraju, tri puka SDK su prebačeni u Ljubljanu i stavljeni pod nadležnost SS-obergrupenfirera Ervina Rezenera, koji je imenovan za komandanta pozadine grupe armija E. Rezenerov zadatak je bio da otvori i drži otvorenim putne i železničke pravce u severnoj Sloveniji da bi se ubrzalo povlačenje ove armijske grupe iz Hrvatske u Austriju. 1. i 5. puk SDK su ostali pod Globočnikovljevom komandom, koji je u međuvremenu premestio svoj štab iz Trsta u Udine, preko reke Soče u Italiji. Tako je SDK podeljena u dve grupe, jedna u centralnoj Sloveniji i koja se povlačila prema austrijskog granice, dok je drugi pod Globočnikom bio u najzapadnijem delu Slovenije i povlačio se prema Italiji.

Predaja[uredi | uredi izvor]

U ovom trenutku, oko 22. aprila Nojbaher je poslednji put posetio Ljotića. Kako su shvatili da je do totalnog kolapsa nemačkih snaga na Balkanu i u Italiji ostalo samo nekoliko nedelja, ako ne i dana, Nojbaher je želeo da zna Ljotićeve planove za povlačenje i predaju SDK. Sutradan predveče, Ljotićev automobil je slučajno upao u rupu nastalu rušenjem mosta od strane savezničkog vazduhoplovstva. Ljotić je pri padu slomio vrat i ubrzo je preminuo.

Dana 29. aprila, kako su se Titove snage zatvarale obruč na području Trsta, general Damjanović je izdao naređenje da 1. i 5. puk pređu u Italiju, gde se 5. maja u gradu Palmanova (50 km severozapadno od Trsta) između 2.400 i 2.800 SDK ljudi predalo Britancima, koji su ih odveli u zarobljeničke logore.[59] Ljudstvo iz preostala tri puka je doživelo neprijatniju sudbinu. Oni su iz okoline Ljubljane prešli u Austriju i predali se Britancima u Unterbergenu planinama na reci Dravi 12. maja 1945. 20 dana kasnije, ovih 2418 bivših pripadnika SDK je predato Jugoslovenskoj armiji. Neki su ubijeni odmah u oblasti Kočevskog roga, dok su ostali zatvoreni zajedno sa slovenačkim domobranima u logoru Šentvid. Ubrzo su i oni pogubljeni. Kostu Mušickog su u Italiji uhapsile britanske snage i vratile u Jugoslaviju, da bi mu se sudilo. Njemu je 1946. izrečena smrtna kazna na istom procesu kao i Dragoljubu Mihailoviću i još nekima.

Grupa koja se predala u Italiji je na kraju prebačena u logor u Minsteru, u Nemačkoj, iz kojih su pušteni jula 1947. godine. Ovi ljudi su zatim otišli ​​u razne zemlje širom sveta, uključujući i SAD. Preostali su emigrirali u zapadne države, gde su osnovali emigrantske organizacije sa ciljem da promovišu politiku Zbora.[60] Mnogi Ljotićevi sledbenici su se naselili u Minhenu, gde su vodili svoju izdavačku kući i štampali novine Iskra. Delovanje Zbora u dijaspori se odvijalo u skromnom obimu pod rukovođenjem Jakova Ljotića, rođenog brata Dimitrija Ljotića, koji je 1974. ubijen. Veruje se da je ubistvo organizovala Služba državne bezbednosti SFRJ.[61] Na tom mestu ga je potom nasledio sin Dimitrija Ljotića, Vladimir. Neprijateljstvo proljotićevskih i pročetničkih grupa se nastavilo u izbeglištvu.[23]

Napomene[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Četnik je ovde označavao pripadnika gerilskog odreda nevezanog sa formacijama Dragoljuba Mihailovića.

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Borković 1979a, str. 165.
  2. ^ Borković 1979a, str. 359–360.
  3. ^ a b v g Tomasevich 2002, str. 188.
  4. ^ a b v Petranović 1992, str. 415.
  5. ^ a b Tomas 1995, str. 21.
  6. ^ "Srpski narod", 8. maj 1943
  7. ^ Slaviša Perić, Srpski dobrovoljački korpus 1941-1945, Beograd. (2018). str. 10.
  8. ^ a b v g d đ e Petranović 1992, str. 416.
  9. ^ Tomasevich 2001, str. 189–190.
  10. ^ a b v g Petranović 1992, str. 418.
  11. ^ a b Tor, Ivan (21. 10. 2013). „U Šumaricama odata počast streljanima”. politika.rs. Politika onlajn. Pristupljeno 29. 10. 2013. 
  12. ^ a b v Petranović 1992, str. 417.
  13. ^ Slaviša Perić, Srpski dobrovoljački korpus 1941-1945, Beograd (2018). pp. 79,82 i 111;
  14. ^ Roberts 1987, str. 63.
  15. ^ Pavlowitch 2008, str. 96.
  16. ^ a b v Petranović 1992, str. 227.
  17. ^ a b Petranović 1992, str. 391.
  18. ^ Petranović 1992, str. 232.
  19. ^ Petranović 1992, str. 392.
  20. ^ Petranović 1992, str. 284.
  21. ^ Đuković 1982, str. 26.
  22. ^ Tomasevich 2002, str. 189.
  23. ^ a b v Tomasevich 2002, str. 191.
  24. ^ Byford 2011, str. 305.
  25. ^ Cohen 1996, str. 48.
  26. ^ Tomasevich 2002, str. 189–190.
  27. ^ Tomasevich 2001, str. 189.
  28. ^ Petranović 1992, str. 393.
  29. ^ Tomasevich 2002, str. 190.
  30. ^ Petranović 1992, str. 490.
  31. ^ Antić 2012, str. 21.
  32. ^ Antić 2012, str. 23.
  33. ^ Petranović 1992, str. 225.
  34. ^ Petranović 1992, str. 459.
  35. ^ Ristović 2000, str. 561.
  36. ^ Petranović 1992, str. 457.
  37. ^ Petranović 1992, str. 458.
  38. ^ "Srpski narod", 4. septembar 1943
  39. ^ a b Borković 1979b, str. 293.
  40. ^ a b "Kolo", 25. sept. 1943
  41. ^ Milosavljević 2006, str. 38.
  42. ^ Borković 1979b, str. 292.
  43. ^ Borković 1979b, str. 306.
  44. ^ Borković 1979b, str. 302–305.
  45. ^ Borković 1979b, str. 324.
  46. ^ Borković 1979b, str. 288.
  47. ^ Borković 1979b, str. 327.
  48. ^ a b Tomasevich 2001, str. 191.
  49. ^ Tomasevich 1975, str. 415.
  50. ^ Portmann 2004, str. 13.
  51. ^ Dimitrijević 2014, str. 505.
  52. ^ Tomasevich 1975, str. 445.
  53. ^ Nigel 1995, str. 21.
  54. ^ Littlejohn 1994, str. 255.
  55. ^ Byford 2008, str. 54–55.
  56. ^ Tomasevich 1975, str. 449.
  57. ^ Milovanović 1983.
  58. ^ Milovanović 1983d, str. 274.
  59. ^ Tomasevich 1975, str. 451–452.
  60. ^ Byford 2011, str. 307.
  61. ^ Hockenos 2003, str. 119.

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Vikizvornik ima izvorni tekst povezan sa člankom Dobrovoljačke pesme.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Српски_добровољачки_корпус_(Други_светски_рат)&oldid=27554608”